Lưu Quang Vũ

Mùa hè năm 1988 là mùa hè cuối cùng của Lưu Quang Vũ và Xuân Quỳnh. Đó là khoảng thời gian mà Lưu Quang Vũ làm việc hối hả, với năng suất phi thường, làm việc như biết mình sắp bị giỏi bắt đi. Đó cũng là mùa hè Xuân Quỳnh phải nằm viện, trái tim nhỏ bé của chị nặng trĩu những dự cảm ưu phiền... Chúng tôi xin giới thiệu những chi tiết chưa nhiều người biết về những ngày cuối cùng của anh chị. Bài viết do nhà báo Lưu Quang Định, em ruột của Lưu Quang Vũ gửi riêng cho VietNamNet.

Chỉ trong vòng 8 năm kể từ khi bước vào sân khấu - năm 1980 với vở Sống mãi tuổi 17 - cho đến khi nằm xuống, Lưu Quang Vũ đã viết hơn 50 vở kịch, hầu hết đã được dàn dựng. Đó là còn chưa kể hàng trăm bài thơ, truyện ngắn, bài báo... Người ta vẫn thường hỏi Lưu Quang Vũ lấy đâu ra thời gian, năng lượng để hoàn thành một khối lượng công việc đồ sộ như vậy trong một thời gian ngắn như vậy? Ngay cả bạn bè, đồng nghiệp, ngay cả những người thân trong gia đình nhiều lúc cũng không trả lời nổi câu hỏi đó.

Đặc biệt, trong năm cuối cùng, mùa hè cuối cùng của đời mình, Lưu Quang Vũ làm việc hối hả hơn bao giờ hết. Sau khi Lưu Quang Vũ mất, trên bàn làm việc của anh vẫn còn để một mảnh giấy nhọ, trong đó anh ghi: “Công việc phải làm từ tháng 8 tới tháng 12 (1988)”, với tên 8 vở kịch, một tập thơ cùng một số công việc khác. Cho đến khi mất, nghĩa là chỉ trong vòng một tháng kể từ khi viết mảnh giấy, anh đã kịp thực hiện và đưa lên sàn diễn trọn vẹn 3 vở: Trái tim trong trắng (đoàn Kịch Hải Phòng và Đoàn Chèo Hà nam Ninh dựng), Lời thề thứ chín (Đoàn kịch nói Tổng cục Chính trị dựng 1988), Điều không thể mất (Nhà hát Tuổi trẻ, Đoàn Kịch Quân khu II dựng 1988). Vở thứ tư - Chim sâm cầm không chết - đã viết xong cảnh cuối, Đoàn kịch Hải Phòng đã nhận dàn dựng. Và nếu như không ra đi đột ngột thì rất có thể Lưu Quang Vũ đã có cơ hội “hoàn thành kế hoạch năm”, viết nốt 4 vở còn lại: Bồ câu biển, Trà hoa nữ, Thủ tục làm người sống... Cũng trong năm 1988, ngoài mấy vở trên, anh còn viết một loạt vở nữa như Đôi đũa kim giao (Đoàn ca múa Hà Nam Ninh dựng), Ông không phải bố tôi (có 4 đoàn dựng), Linh hồn của đá (Đoàn Chèo Hải Phòng dựng), Bệnh sĩ (Nhà hát kịch Trung ương dựng)...

Mùa hè năm đó tôi mới 22 tuổi, đang là sinh viên năm thứ hai ở Liên xô cũ, được về phép. Sau mấy năm xa nhà, thấy Hà Nội có một số thay đổi: Chế độ tem phiếu đã bị bãi bờ. Đồ đạc có vẻ nhiều hơn, nhưng điện vẫn thường xuyên mất, cuộc sống nhìn chung vẫn rất vất vả. Gia đình tôi sống trong một căn phòng ở gác hai số nhà 96 phố Huế. Anh Vũ, chị Quỳnh, Kít (Lưu Minh Vũ) và Mí (Lưu Quỳnh Thơ) sống trên tầng ba, trong một căn phòng rộng 6,5 mét vuông. Suốt mùa hè đó, thường thường tôi chỉ gặp Lưu Quang Vũ lúc sáng sớm, hoặc lúc 1,2 giờ sáng. Còn cả ngày anh đi vắng suốt. Lịch làm việc của anh bao giờ cũng dày đặc. Có ngày sáng anh lên Hà Bắc dựng kịch, chiều về Nhà hát kịch đọc vở mới với đạo diễn, tối lại đi Hà Tây xem duyệt vở. Có khi nửa đêm về đến nhà, anh uống vội cốc cà phê rồi lại ngồi vào bàn viết. Nhiều lúc chị Quỳnh bảo với mẹ tôi: “Mẹ phải can anh Vũ giúp con, anh ấy làm việc chẳng kể gì đến sức khoẻ cả.” Mẹ tôi cũng thường nói với anh “con làm gì cũng phải giữ lấy sức khoẻ”. Những lúc đó, anh thường bảo: “Con cũng biết thế nhưng mình cố một chút thì đoàn có vở dựng, mấy chục con người có công ăn việc làm...” Anh Vũ là người rất mê bóng đá nhưng giải EURO năm đó tôi thấy hầu như anh không còn thời gian để xem. Chị Quỳnh cũng “miễn” mọi việc nhà cho anh, không phải xuống tầng 1 xếp hàng xách nước lên tầng 3. Hồi đó nước sinh hoạt ở Hà Nội là một vấn đề rất cơ cực.

Nhà tôi mùa hè đó lúc nào cũng có một vài ông khách - là người của các đoàn - đến “đòi” kịch bản. Mới bảnh mắt, vừa mở cửa ra đánh răng, rửa mặt đã thấy có người đứng đợi. Có người ý tứ, anh Vũ vắng nhà thì đứng ngoài cầu thang chờ. Nhưng cũng có người cứ ngồi lì trong nhà, uống hết tuần chè này sang tuần khác, đốt thuốc khói um nhà. Dường như họ nghĩ làm vậy thì gia đình Lưu Quang Vũ sẽ sốt ruột, anh sẽ chóng phải về hơn. Nhiều hôm thương anh, chúng tôi buộc phải nói dối là anh đi vắng. Khách vẫn kiên nhẫn đứng chờ bên ngoài. Anh Vũ khoá trái cửa, ngồi trong nhà viết, muốn ho cũng không dám ho. Có ông khách đứng nấp ở cầu thang. Một lúc thấy anh Vũ lò dò ra bèn reo toáng lên, xồ tới như bắt được thằng kẻ trộm.

Các đoàn đều săn đón vở của anh. Mà tính anh Vũ thì lại cả nể, với ai cũng hứa. Hứa rồi bận quá không thực hiện được lời hứa. Khi người ta đến lại phải lỡ hẹn, hoặc phải nói dối. Có người bị anh hẹn đi hẹn lại ba bốn lần. Thành ra anh bị mang tiếng là hay nói dối. Thực ra thì anh không định nói dối mà chỉ do quá bận bịu. Có người - như đạo diễn NSND Phạm Thị Thành - thì thông cảm và gọi đó là “kiểu nói dối đáng yêu”. Nhưng có người - như cố đạo diễn NSND Nguyễn Đình Nghi - nhiều lúc phát cáu lên, nói với chị Quỳnh: “Hay là Vũ không muốn làm việc với tôi nữa thì cứ nói thẳng ra. Việc gì cứ phải lỡ hẹn như vậy?!...” Chị Quỳnh lại phải xin lỗi, giải thích mãi.

Anh Vũ thì bận túi bụi như vậy, còn chị Quỳnh mùa hè năm đó sức khoẻ giảm sút rất nhiều. Tháng 3 năm 1988 chị được cử tham gia Ban Giám khảo Liên hoan phim toàn quốc ở Nha Trang. Trên đường đi, chiếc xe chở cả đoàn đang qua cầu bỗng bị lật. Trong tấm ảnh ghi lại vụ tai nạn đó, chiếc xe khách nằm 1/3 trên thành cầu, còn 2/3 lửng lơ trong khoảng không. Thật hú vía! Rồi đến tháng năm, chị thường thấy khó thở, thỉnh thoảng ngực trái lại dội lên những cơn đau rất lạ. Vào viện khám, bác sĩ bảo tim chị có vấn đề. Xuân Quỳnh phải nằm viện hai tháng trời. Khi tôi về phép thì chị đã ra viện, nhưng sắc mặt kém đi nhiều so với một năm trước đó, khi tôi gặp chị ở Matxcova trong đoàn nhà văn Việt Nam sang học tại Trường viết văn Gorki. Tính chị vẫn vui, vẫn hay đùa, nhưng nhiều lúc trong câu chuyện thấy ánh mắt chị thảng thốt, như nhìn vào đâu đâu. Xuân Quỳnh đã từng có hẳn một bài thơ viết về trái tim, bài Tự hát:

Chẳng dại gì em ước nó bằng vàng
Trái tim em anh đã từng biết đấy
Anh là người coi thường của cải
Nên nếu cần anh bán nó đi ngay...

Em trở về đúng nghĩa trái tim em
Là máu thịt đời thường ai chẳng có
Cũng ngừng đập lúc cuộc đời không còn nữa
Nhưng biết yêu anh cả khi chết đi rồi...

Ngày 29-8 cách đây 20 năm là ngày gia đình nhỏ của Lưu Quang Vũ bất ngờ ra đi sau một tai nạn thảm khốc. NSƯT Nguyễn Thước cùng cộng sự đang thực hiện bộ phim tài liệu về anh.

* 20 năm ngày mất của gia đình nhà thơ Lưu Quang Vũ – Xuân Quỳnh, bộ phim sẽ kể những gì, thưa anh? Và đã có tên cho phim chưa?

- Phim được bắt đầu từ vùng đất trung du ở Phú Thọ, nơi Vũ chào đời. Rồi ngôi nhà 96 Phố Huế, nơi Vũ sống trong một căn phòng rất nhỏ hẹp, nhóm bạn thơ thân thiết ở Hải Phòng, chuyến đi định mệnh... Và những tình cảm của khán giả, nghệ sĩ, trong TP.HCM và ở Hà Nội. Phim sẽ là bức chân dung về người nghệ sĩ tài hoa này qua cảm xúc của chúng tôi. Những người làm phim cũng là những người bạn thân của cả gia đình Lưu Quang Vũ. Không thể không nói đến nhà thơ Xuân Quỳnh, người bạn đời và là đôi cánh cho tài năng của Vũ bay cao. Kịch bản phim do NSND Đào Trọng Khánh viết, anh Khánh từng là một người bạn thơ rất thân của Lưu Quang Vũ. Tên kịch bản từ đầu và cho đến hiện nay vẫn là Ngọn lửa trong gương. Nếu phim hoàn thành với một cái tên khác thì việc đó cũng không có gì là đặc biệt, bởi với phim tài liệu, quá trình làm phim là quá trình nhận thức lại.

* Những điều gì ở tính cách của Lưu Quang Vũ được các anh nhắc đến thông qua những câu chuyện sẽ kể?

- Lưu Quang Vũ là một con người có tính cách đặc biệt. Thơ dữ dội và kịch cũng dữ dội nhưng tính tình của anh thì lại rất nhẹ nhàng, lúc nào cũng rủ rỉ rù rì, chưa biết cáu giận với ai. Vũ sống bằng nội tâm, tránh những nơi ồn ào, tránh những đỉnh cao vinh quang để trở về với cuộc sống riêng của mình, cặm cụi lao động, cặm cụi cày xới. Hoạ sĩ Doãn Châu có viết về anh: “Vũ yêu quý đất nước này vô cùng, yêu từ thiên nhiên hùng vĩ với vị mặn của muối, vị đắng của măng rừng, từ con người VN quả cảm, nhân hậu cho tới những bờ cây bụi cỏ ven đường. Thậm chí có lần Vũ nói với tôi ngay cả mùi phân bò cũng làm Vũ rung động để nhớ thương một vùng quê nghèo...”

* Trong quá trình thực hiện phim, điều bất ngờ thú vị nhất anh tìm được là gì?

- Những năm tôi thân với vợ chồng anh, tôi (và có lẽ hầu hết những khán giả cả nước lúc đó) chỉ biết nhiều về anh, yêu quý anh chủ yếu qua những vở kịch. Phần thơ mọi người mới chỉ biết qua tập Hương cây - Bếp lửa in chung với Bằng Việt. Một sự “trình làng” với nhiều xao động, Lưu Quang Vũ đã mang đến cho người đọc hy vọng và chờ đợi một hồn thơ lớn khi anh đã trải qua thời gian dài sống, băn khoăn, suy nghĩ, dằn vặt. Vũ là một nhà thơ của rất nhiều những con người Việt Nam đau đớn trong chiến tranh, với những chia ly, mất mát, tan vỡ... Vũ còn là một nhà thơ tình với tất cả những người bạn, những người đàn bà... Có một điều rất bất ngờ và rất thú vị đối với riêng tôi, đó là dù đã xem hầu hết các vở kịch của Vũ nhưng riêng vở chèo Muối mặn của đời em, tôi lại chưa xem. Khi quay lại những bản thảo của anh, tôi lặng người khi thấy trên bảng tên các nhân vật có một nhân vật chính tên là Thước, một nhân vật rất tốt, như trong hầu hết vở kịch của Vũ bao giờ cũng có những người rất tốt để anh gửi gắm tình cảm vào đó. Tôi biết Vũ đã luôn rất quý tôi nhưng hình như chưa bao giờ tôi cảm nhận được hết tình cảm mà anh dành cho tôi...

* Ai là người có ảnh hưởng nhiều nhất đến Lưu Quang Vũ về nghệ thuật?

- Khi còn nhỏ, Lưu Quang Vũ học vẽ từ hoạ sĩ Nguyễn Văn Tỵ, Nguyễn Gia Nùng ở trong vùng kháng chiến Phú Thọ. Mỗi khi bác Tỵ vẽ, Vũ rất thích ngồi bên cạnh xem, rồi cũng lấy que vạch ngang dọc trên mặt đất. Trong hồi ký của bà Vũ Thị Khánh - mẹ Lưu Quang Vũ, có viết: “Và ngày ấy, trong căn nhà lợp lá cọ ở một quả đồi vắng của vùng Phú Thọ, chồng tôi đã tin chắc rằng sau này lớn lên con trai mình sẽ trở thành nghệ sĩ”. Nhưng có lẽ người đã ảnh hưởng đến Vũ nhiều nhất cả về nghệ thuật và nhân cách sống là cha anh, nhà thơ, nhà viết kịch Lưu Quang Thuận. Ông đã dõi theo anh trong từng bước chân, từng suy nghĩ.

* Lưu Quang Vũ là một người đàn ông tài hoa và cũng đào hoa… vậy trong phim các anh có nhắc nhớ cho người xem đến khía cạnh này không?

- Tại sao lại không? Tình yêu trong Lưu Quang Vũ hình như chưa bao giờ cạn. Có nhiều người đàn bà yêu Vũ, đến với Vũ cũng đâu có gì ngạc nhiên. Tôi đọc được trong một bài viết tôi nghĩ là rất hay và rất chính xác về những mối tình của Vũ mà Lưu Khánh Thơ, em gái Vũ viết: “Lưu Quang Vũ là một người đàn ông may mắn. Trong cuộc đời long đong, vất vả của anh, hầu như ở giai đoạn nào anh cũng gặp một tình yêu lớn. Cho dù cái mà tình cảm đó đem lại có thể là một vết thương, một nỗi đau suốt đời”.

* Vậy khi nhắc đến thì các anh sẽ chọn cách nào để cả người còn sống và người đã mất đều không bị tổn thương?

- Đoàn làm phim đã tiếp xúc với tất cả những người đã yêu Vũ hay nói cách khác là giữa Vũ và họ đã có những tình cảm với nhau. Chúng tôi tin rằng khi bộ phim được trình chiếu sẽ không làm tổn thương đến ai, cả người sống lẫn người đã khuất. Bởi trong những câu chuyện này, tình cảm giữa họ đẹp, hồn nhiên và trong veo quá... Rồi mọi chuyện không thành nhưng họ vẫn là bạn bè tốt cho đến lúc mãi mãi xa nhau.

Bộ phim Ngọn lửa trong gương được thực hiện nhân 20 năm ngày mất của nhà viết kịch, nhà thơ Lưu Quang Vũ – Xuân Quỳnh. Gia đình Lưu Quang Vũ cùng Trung tâm sản xuất phim tài liệu - Đài truyền hình VN sản xuất. Kịch bản: NSND Đào Trọng Khánh, đạo diễn: NSƯT Nguyễn Thước (Hãng phim tài liệu T.Ư) và Bùi Tuấn (Đài THVN), quay phim: Hoàng Tấn Phát.

* Và có ai từ chối trả lời các anh chưa?

- Không, không có ai từ chối trả lời chúng tôi. Thậm chí có nhiều người còn thắc mắc tại sao không phỏng vấn họ. Tôi chỉ biết cảm ơn vì không thể làm gì hơn khi mọi thứ đều phải có hạn.

* Làm phim về các danh nhân văn hoá đã qua đời, theo anh, những thuận lợi và khó khăn nhất với các nhà làm phim tài liệu là gì?

- Tôi thấy khó khăn nhiều nhất là phần tư liệu. Gần như chúng tôi không có tư liệu gì về Lưu Quang Vũ và Xuân Quỳnh ngoài những bản thảo thơ và kịch, một số ảnh gia đình còn lưu giữ, một số vở kịch đài truyền hình đã quay. Duy nhất có 6 phút hình ảnh động mà chính tôi quay bằng phim nhựa để lưu giữ tư liệu cho Hãng phim tài liệu Trung ương lại là những hình ảnh đám tang gia đình Vũ! Có lẽ cái quý nhất, phong phú nhất là anh chị có rất nhiều bạn bè và ở họ còn đầy ắp những ký ức về đôi vợ chồng tài hoa này. Có bốn câu thơ trong bài Mây trắng của đời tôi là lời tựa cho tập thơ cùng tên trên in sau khi Vũ mất:

“Trên mái nhà, cao vút rừng cây, Trên rừng cây, những đám mây xô giạt, Trên ngày tháng, trên cả niềm cay đắng, Thơ tôi là mây trắng của đời tôi”.

Đó cũng chính là tuyên ngôn nghệ thuật của anh. Chúng tôi đã dành những ngày quay cuối cùng cho những người còn lại của gia đình Vũ. Có một buổi chiều với tổ ấm của con trai Vũ là “cu Kít” - Lưu Minh Vũ. Tôi hiểu, hình như những ký ức còn lại trong họ đã trở thành hành trang bất biến không thể thiếu được đi theo suốt cuộc đời.

* Cảm ơn anh.

Không dễ để những nam thi sĩ bộc lộ đàn ông tính của mình qua một hình thức vốn rất mềm mại và nhiều chiều nữ tính, đó là thơ. Lưu Quang Vũ là nhà thơ có quá nhiều nam tính. Những năm 1972, 1973, thơ anh như yếu đuối hơn, như thiếu tự tin hơn và luôn viết cho một người. Không thể nào mà người ta không tò mò, rằng người phụ nữ ấy là ai? Sau 35 năm của những bài thơ và 20 năm mất đi người thi sĩ bạc mệnh, những đau đớn của mối tình si ấy dường như vẫn vẹn nguyên trong chị, nữ hoạ sĩ Nguyễn Thị Hiền.

Có một khoảng thời gian thơ của Lưu Quang Vũ buồn kinh khủng, những vần thơ dành cho một người phụ nữ nào đó mà bỗng nhiên tâm thế đàn ông của Lưu Quang Vũ trở nên đầy mặc cảm và ẩn ức. Dù đó có là những lời thơ như van xin, khao khát một tình yêu với nỗi buồn rầu bao phủ thì thơ của anh vẫn tiềm tàng một bản năng chở che mạnh mẽ mà chắc chắn có quá nhiều phụ nữ muốn được là... Để không chỉ riêng tôi muốn biết, muốn tìm hiểu về chị, hoạ sĩ Nguyễn Thị Hiền (con gái của nhà văn Kim Lân, chị gái của hoạ sĩ Thành Chương).

Hoạ sĩ Nguyễn Thị Hiền một thời được coi là thần đồng hội hoạ trong thập kỷ 60 khi chị biết vẽ từ rất sớm, lại sinh trưởng trong một gia đình quá truyền thống là gia đình của nhà văn Kim Lân. 35 năm trước cho một cuộc tình không năm tháng mà hoạ sĩ Nguyễn Thị Hiền gọi cuộc tình ấy là “tình yêu của tôi, nỗi buồn của tôi”. Đó không giống một tình yêu bình thường, hai người gặp nhau và phải lòng nhau ngay lập tức. Khi đó hoạ sĩ Nguyễn Thị Hiền đang làm thêm việc vẽ minh hoạ cho sách và làm cho Tạp chí Thanh Niên của Trung ương Đoàn. Nhân một buổi gặp cộng tác viên cuối năm, Lưu Quang Vũ đã gặp Nguyễn Thị Hiền. Sau buổi họp, vừa về đến nhà, nhà văn Kim Lân đã nói: “Con ơi con, Vũ vừa đến tìm con đấy”. Đó là tiếng gõ đầu tiên đến trái tim người đàn bà này, có một chút ngạc nhiên, một chút lạ lẫm rằng có một người đàn ông đang kiếm tìm mình. Để rồi căn phòng tối với bài thơ Đất nước đàn bầu mà Lưu Quang Vũ đọc cho Hiền nghe trong ánh sáng của một ngọn đèn dầu chỉ còn là cái cớ cuối cho tình yêu trong sáng ấy khởi phát. Lưu Quang Vũ đi theo Hiền về nhà – như sau này bao lần đi theo khác, đứng khuỵ chân ở cửa – như sau này, anh cũng đứng cái dạng khuỵ chân làm tim Nguyễn Thị Hiền buốt nhói, trong chiếc áo lính bạc màu dài đến ngang đầu gối. Ngày ấy, Lưu Quang Vũ làm những câu thơ:

Người con giai đến phòng em chiều thu
Mặc áo mưa lính rách rưới
Hắn buồn và nói luyên thuyên…
…Người con giai nói với em
Hắn không phải tấm hình đẹp trong sách
Hắn chỉ là dãy phố nghèo lấm đất
Không giấu che sự thật của lòng mình
Chỉ là bờ đê nhiều khói và than
Là con thuyền
Luôn luôn kiếm tìm, luôn luôn từ bỏ
Với cuộc đời thường, em còn bao mối giây gắn bó
Em đi được với hắn không?

Đêm phòng không tiếng nổ vỡ khắp trời
Nỗi cô đơn đen ngòm như miệng vực
Tôi muốn đi tới đích cùng em
Tôi phải đi tới đích cùng em
Lòng tôi như buổi sớm vẫn nguyên lành
Em nhận lấy, em đừng e ngại mãi
Tôi tan nát, tôi kinh hoàng sợ hãi
Em cô đơn rồ dại của tôi ơi!

Có gì đâu mà tiếc mà buồn
Em biết đấy anh chẳng tin định mệnh
Nhưng trên đời này chỉ ước mơ là có thật
Hai ta hãy là giấc mộng của nhau thôi

Có gì đâu mà khóc
Hạnh phúc chỉ là điều bịa đặt
Nên tình yêu là chuyện viển vông thôi
Sương mùa đông lặng lẽ đã giăng đầy
Bao kỷ niệm, quên đi đừng nhớ nữa
Lá sẽ rơi trên cỏ mòn lối cũ
Thân cây xưa sẽ gục đổ bên thềm
Lời anh nói vang lên
Như những lời vĩnh biệt
“Cuộc sống chia rẽ chúng ta
Chỉ cái chết là nối gần nhau lại”
Sau này chết đi, ở bên nhau mãi
Chấm dứt mọi đắng cay buồn tủi
Mọi nhọc nhằn ngang trái
E chúng mình không nhận được ra nhau.

“Quỳnh thương yêu,

Em gắng đi về bằng máy bay cho khoẻ, không mua gì cũng được. Về với anh và con, về với nhà ta đi thôi. Về với phố Huế chật hẹp, với nhà trẻ nơi ta đón Mí, với quán cà phê Nguyễn Công Trứ, nơi ta uống cà phê 2 hào buổi sáng với những gã giáo viên còm, những người công nhân lam lũ và những tay thợ làm đạo cụ sân khấu, về với những con đường chúng ta vẫn đi, những công việc, với cái thành phố nghèo, nơi người ta sống rất khổ mà vẫn luôn tìm cách để sống cho thanh thản trong nỗi khổ ấy, sống thanh thản và yên tĩnh.

Những ngày này nhớ và thương Quỳnh lắm, không nên bực bội về Sài Gòn và người Sài Gòn làm gì. Mùa đông này, về với anh, đi bên anh, nằm bên anh trong căn phòng đầy tranh của chúng ta. Và với Mí tuyệt vời của chúng ta. Và chúng ta sẽ viết chứ, sợ gì em nhỉ?

Nếu chúng ta là kẻ không có tài chí lắm, không viết được điều gì to tát, thì cũng sẽ viết được những trang sách về những năm tháng ta sống, về những cay đắng và những niềm yêu thương đơn giản của con người.

Hôn em rất lâu.”

Ngày 9/6/1978

“Quỳnh nhớ thương

Em đi đã được một tuần. Nhớ em và buồn lắm. Mấy bố con ở nhà vẫn bình thường. Mẹ đi vắng. Mí cứ quấn bố, tối không chịu xuống bà. Hôm nào cũng bảo: bố với em đi đón mẹ đi. Mí ăn được, ngủ được, vẽ thêm nhiều tranh mới. Tuấn Anh xuống bác, bà Tuấn Anh vẫn ở đây, ngày nào Tuấn Anh cũng về đi bơi, xong ăn cơm chiều với bà hoặc với anh rồi lại xuống bác. Kít thì vẫn về luôn.

Anh đang viết gấp cho xong tập sách diễn viên, cũng mới viết được mấy bài thơ và định viết truyện ngắn về Campuchia. Nhuận bút tập thơ của em mẹ bảo có lẽ phải hàng tháng mới có tiền. Mấy bố con cũng túng, nhưng cũng “cầm cự” được vì có cá khô, tôm khô rồi.

Anh làm mọi việc nhà xong, ru con yên thì đã 11 giờ lúc đó mới làm việc. Mới biết em ở nhà làm việc nhà vất vả thật.

Những gì em dặn về nhà cửa, về con anh đều nhớ và lo chu toàn. Chỉ có nhớ em và mong ngày em về. Có lẽ cũng phải 1 tháng nữa em mới về nhỉ.

Em cũng chẳng nên mất thời giờ quá về những việc dự định sẽ mua sắm bên đó, để sức mà đi xem, đi chơi. Đời sống vợ chồng con cái mình rồi cũng đã ổn dần, miễn là mình viết được và in được.

Nhiều việc muốn làm quá, anh rất sốt ruột, sức khoẻ thì có hạn. Anh cũng muốn làm xong mọi “com măng” để thư thả mà làm thơ. Anh muốn viết khác đi, hay hơn và chắc rằng sẽ viết được.

Mới đó mà đã giữa năm. Em về 2 vợ chồng sẽ đi đâu với nhau 1 chuyến. Em đi Liên Xô kỳ này, anh cũng rất mừng, sống với nhau, anh chỉ mong em sung sướng và làm việc được. Anh thì mãi mãi vẫn thế: vẫn là anh của em với tất cả những nhược điểm và ưu điểm mà anh có, nhưng sẽ mãi mãi yêu thương em, hơn cả những ngày qua cộng lại.

Mí ngoan và tội lắm, rất khôn. Hôm qua đang chơi cái gì đó, mắng Kít: “Chỉ chuyên phá hoại thôi!”. Mí bắt anh đọc bài “thẩm chừi” anh không thuộc, Mí khóc, bảo anh là: “Bố không thuộc mà lại để mẹ đi Liên Xô mất. Bố không thuộc thì bố đi Liên Xô để mẹ ở nhà đọc với em chứ!”.

Hôm qua Mí vẽ cái tranh gọi tên là: “Mí đứng dưới ba cửa sổ chờ mẹ!” anh gửi cho em đây.

Hôn em. Nhớ em nhiều. Em ở bên đó xứ sở đẹp đẽ, giàu có, có nhớ đến gian buồng và cái sạp của bố con tôi không?

Anh của em”