Đinh Nho Hoàn 丁儒完

Với tâm hồn nghệ sĩ, thơ Mặc Trai Đinh Nho Hoàn mang đậm tính nhân văn, thể hiện ở tình người, tình yêu thiên nhiên, yêu quê hương đất nước và đặc biệt, ông luôn nhắc đến lòng trung hiếu. Tập thơ chữ Hán Mặc Ông sứ tập, được Nhà xuất bản Văn học phát hành năm 2009 với tên gọi Măc Trai sứ tập đã thể hiện rõ điều đó. Đi đến đâu ông cũng hoà mình vào thiên nhiên. Trong thơ Đinh Nho Hoàn, núi sông, cây cỏ cũng có hồn. Mỗi nơi đi qua, ông đều để lại các bài thơ với những nét chấm phá sắc sảo tài tình, tả cảnh, tả người, bình phẩm, cảm nghĩ về danh lam thắng cảnh, di tích văn hoá, nhân vật lịch sử và truyền thuyết, ghi lại nhiều cuộc tiếp xúc, gặp gỡ, đàm đạo, ngâm vịnh, xướng hoạ với những người bạn, các vị khách, các quan chức đón tiếp dọc đường đi sứ. Thơ ông triết lí sâu sắc, nhưng không khô khan, giàu hình ảnh, có nhiều câu rất sinh động. Chỉ xin dẫn ra đây một vài ví dụ, như ông đã viết hai câu thực để tả núi Quân Sơn gồm 12 ngọn giữa hồ Động Đình trong bài Đề Quân Sơn, xin tạm dịch như sau:

Một tá non xanh đầu mĩ nữ
Ba ngàn trúc đỏ ngọc lang can.

Ngọc bích long lanh, tiên nữ tắm
Nõn nà xiêm áo mới cài xong.

Mấy làn cỏ rạp đọng sương
Thành bao ngấn nước như hàng thư ai.

Trung hiếu một lòng tăng sức khoẻ
Cổng thành vang nhạc, sứ về triều.

Ngày về dương cột buồm hoa thắm
Thăm lại bến bờ, thoả ước mong.

Làng xóm thị dâu còn thấp thoáng.

Tha hương lòng dạ hướng Tràng An.
(Trong bài Quá Thành Đoàn).

Thế thời lúc dễ lúc gian nan
Vâng mệnh mang thư chẳng dám than
Suốt cả đời người bao cực nhọc
Ngày qua cửa ải thật chuyên truân.

Trời Nam xa thẳm, chiều chim liệng.

Trong khói cây như ria mép rậm
Ngoài tầm nhạn vắng bức thư xa
Măng ngon suối ngọt quê xanh thắm
Nhớ núi Tiều Sơn, nhớ mái nhà.

Đâu phải lên lầu do thích thú
Mà vì chạnh nghĩ đến dân mình.

Dưới bóng cam đường nghĩ tới dân.

Bạc vàng nha phủ đầy tràn
Mồ hôi chưa ráo đồng làng xóm quê.

Mấy lần cạn chén táo tiên
Nhà giàu ăn trốc ngồi trên ngất trời
Nông dân cũng một kiếp người
Nghèo nàn đói rét nào ai thương cùng.

Đá vạn thu cười dưới đáy sông
Tham quan chớ dại gặp Bao Công.
Cháu con đừng trách không vườn đất
Y, Phó có đâu lắm ruộng đồng.

Mẹ mất lên ba thật đáng thương
Sáng nay kính nhớ, vẫn trên đường
Xa nhà vái vọng không li rượu
Bên cửa khóc tàn một nén hương
Đầu ngựa mây nhoà, quê khuất nẻo
Vạt tà lệ đẫm, cảnh thê lương
“Lục Nga” ngâm hết chừng trong mộng
Chữ hiếu cùng trung vạn dặm trường.

Vú nuôi tóc bạc tấm lưng còng
Đằng đẵng xa quê những tháng ròng
......
Nào sánh chim con nuôi mẹ được
Tử Dư, thán phục để trong lòng.

Non cao vời vợi nghĩa cha con
Nguyên Đán, Phi Khanh tựa Đẩu, Sơn
......
Đợi lúc trở về cùng dạo bước
Ngồi hầu bên chén rượu chờ mong.

Uy vũ đất trời còn đó cả
Sứ xin mạnh khoẻ trở về nhà.

Trung quân cha mẹ được vinh quang.

Trộm ngẫm sinh ra trong vũ trụ
Phải làm con hiếu với tôi trung.

Hiếu trung phận sự mãi trong đời. (Bài Bạc Đông tân dịch dạ văn thôn kê, tự cảm).

Độ Nhị Hà khiển đề

Thuyền lướt như đè lạnh cuối đông
Rời đình, tan tiệc, vượt sang sông
Hương trời lan rộng muôn trùng ngát
Lụa nước trải dài chục dặm trong
Thoát hiểm, chống chèo từng thử thách
Vượt nguy, trung hiếu giữ bền lòng
Ngày về dương cột buồm hoa thắm
Thăm lại bến bờ, thoả ước mong.

Lạnh se, đỉnh núi hắt tia trời
Lính trạm báo dừng tại Lã Côi
Cờ xí hồng tươi, ca nhạc rộn
Buồm thuyền trắng xoá, ánh trăng soi
Áo vàng sư cụ rong từng bước
Miếu cổ chim đàn hót mọi nơi
Nhớ lúc phò vua tuần khắp chốn
Lời thơ trau chuốt vịnh thiên thời.

Song ngũ kết cỏ linh bồ
Thành thuyền thả nổi để cho trôi dòng
Sách, gươm hùng tráng tâm hồn
Ngày ngọ năm ngọ khuyết cung vào chầu
Hôm nay thuyền đến Ngô Châu
Thương dân yêu nước quạt nào rời xa
Đất khách không cửa không nhà
Xa xôi biết dán lá bùa vào đâu?
Lòng thành nghĩa chính chí cao
Gọi gà nướng lưỡi vái chào quê hương.

Trung quân trăng chiếu dặm ngàn
Nhớ vua nhớ nước muôn vàn chờ mong.

Hoàng giáp Đinh Nho Hoàn (1671-1716), tự là Tồn Phát, hiệu là Mặc Trai, là con thứ ba của Tiến sĩ Đinh Nho Công (1637-1695). (Con rể Nguyễn Trọng Thường của Đinh Nho Hoàn cũng đỗ Tiến sĩ, số phận như bố vợ, cũng đi sứ và mất trên đường đi sứ). Ba ông Công, Hoàn và Thường đã được khắc tên trên bia Tiến sĩ trong Văn Miếu - Quốc Tử Giám.

Năm 1700, Đinh Nho Hoàn thi đỗ Đệ nhị giáp Tiến sĩ xuất thân (Hoàng Giáp); sau đó lần lượt giữ các chức vụ: Hàn lâm viện Hiệu lý, Hiến sát sứ trấn Sơn Tây, Đốc trấn Cao Bằng, Hữu thị lang bộ Lễ, Thượng bảo tự khanh, Phó Chánh sứ sang Thanh. Đặc biệt, trong thời gian làm Đốc trấn Cao Bằng (1704 - 1710), ông đã có công ổn định an ninh (sau khi tập đoàn Lê - Trịnh dẹp đuổi được nhà Mạc khỏi Cao Bằng), sửa đường, phá ghềnh đá trên sông Bằng Giang, mở luồng lạch đến tận biên giới, phát triển kinh tế, thông thương buôn bán với người Hoa..., được người dân tạc bia ca ngợi công đức. Ông còn làm thơ ca ngợi cảnh đẹp Cao Bằng (trong 10 bài thơ Nôm Cao Bằng thập thủ, sáng tác theo thể luật Đường, thỉnh thoảng có câu 6 chữ), làm thơ lục bát khuyên dân chúng “tự sửa mình”, “an cư lạc nghiệp”, “ăn ở trung nghĩa”, “kính thầy”, “anh em hoà thuận”, “tránh rượu chè, trộm cắp”, “làm điều tốt, bỏ điều xấu”... (trong bài vè Hoán tỉnh Châu dân từ). Sau khi qua đời, ông được truy phong Tả Thị lang bộ Lễ, triều đình cho lập miếu tôn thờ và phong sắc là Đặc Đạt Đại vương.

Hiện nay, chưa sưu tập được nhiều thơ văn của Đinh Nho Hoàn.

Trước tác có giá trị nhất mà Đinh Nho Hoàn để lại là những sáng tác trên đường đi sứ. Những nghiên cứu của một số chuyên gia cho biết là trong quá trình đi sứ, Đinh Nho Hoàn cũng đã sáng tác nhiều bài thơ Nôm, nhưng đến nay chưa sưu tầm được. Sau khi Đinh Nho Hoàn mất, con rể của ông là Tiến sĩ Nguyễn Trọng Thường đã sưu tập 113 bài thơ, một bài phú, ba bài văn do Đinh Nho Hoàn sáng tác năm 1715, trên đường đi sứ. Nguyễn Trọng Thường đặt tên cho cuốn sách là Mặc Ông sứ tập. Đinh Nho Hoàn đã mất trong thời gian đi sứ. Ngày nay, các học giả còn tranh luận là ông mất trước khi đến Yên Kinh (Bắc Kinh ngày nay), hay sau khi rời Yên Kinh. Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng ông mất đầu năm 1716, sau khi gặp vua Thanh, được Khang Hy quý trọng tài năng. (Về chính thức người ta vẫn coi là ông mất năm 1715).

Sau khi Đinh Nho Hoàn mất, nhà Thanh đã không thiêu xác như thường lệ, mà cho ướp, đặt vào trong quan ngoài quách, để Sứ bộ ta chở về nước (cả đi đường bộ, đường thuỷ mất khoảng 9 - 10 tháng) và ngày 27 tháng 12 (âm lịch, khi ấy đã là 1716) năm Khang Hy thứ 55, Hoàng đế nhà Thanh đã sai Bộ Lễ soạn văn và lễ tế. Văn tế có đoạn viết (Bản dịch của Viện nghiên cứu Hán - Nôm):

…Đi sứ đến triều đình ta để tỏ việc đại nghĩa
Vua thương người quá cố, đó là lòng nhân sâu quan tâm đến nơi xa
Ông phụng mệnh quốc vương nước ông
Từ phương xa vượt biển trèo non
Hồ Động Đình bái tạ ngắm trời
Công việc ấy vừa xong xuôi
Sao ông đã rời cõi thế
Trẫm nay vô cùng thương tiếc
Ta đặc ban cho ông lễ phúng
Để thoả lòng ở cõi U Minh
Than ôi!
Núi sông xa cách, ruổi rong nơi trạm dịch hoang vu
Tận trung mà hy sinh tính mệnh, hồn về đất cũ
Ông linh thiêng hãy còn quanh quất
Xin kính cẩn nhận lễ tế này.

Thiếu phu nhân (vợ hai) của Đinh Nho Hoàn là Phan Thị Viên. Nhiều sử, sách đã chép về bà, như Hoàng Việt nhất thống chí của Lê Quang Định, Đại Việt sử ký toàn thư, tập I, Bản kỷ lục biên; Truyền kỳ tân phả của Hồng Hà nữ sĩ Đoàn Thị Điểm,...Các tài liệu đều ghi bà Phan Thị Viên là một thiếu nữ có đủ tố chất công, dung, ngôn, hạnh, đoan trang, lễ độ, thêu thùa khâu vá lành nghề, có tài văn thơ nổi tiếng, được vợ cả của Đinh Nho Hoàn yêu quý. Bà Viên về nhà chồng năm 16 tuổi (có tài liệu viết 15 tuổi), cùng Đinh Nho Hoàn xướng hoạ thơ văn rất tương đắc. Các bài xướng hoạ được chép lại trong tập Quan thư hoà minh. Khi ông lên đường đi sứ, bà Viên đã cùng chồng qua sông Nhị Hà, tiễn ông đến trạm Lã Côi. Lúc chia tay, bà viết liền một lúc 10 bài thơ rồi nói: “Xin dâng ngài xem lúc đi đường cũng coi như thiếp đi theo vậy”. Đáp lại, ông cởi chiếc áo đang mặc, trao cho bà.

Nghe tin ông mất, bà đã lên tận biên giới đón thi hài ông. Sau tang lễ, bà đã xé tấm áo ông tặng làm dây thắt cổ tự vẫn (cũng có tài liệu viết là sau khi mãn tang ông). Ông qua đời ở tuổi 45-46, còn bà khoảng 20 (có tài liệu viết 19 tuổi, có tài liệu chép là 21). Ngày nay, mới sưu tầm được 03 trong số 10 bài thơ tiễn ông, cùng bài văn tế chồng, thư tạ bà Lê phu nhân (vợ cả của Đinh Nho Hoàn) và thư tạ mẹ của bà Viên, viết trước khi bà tự vẫn.

Được tin bà tuẫn tiết vì chồng, triều đình đã ban sắc phong là “Á Thận phu nhân”, cho lập từ đường và ban biển vàng đề hai chữ “Tiết phụ”.

Đền thờ của ông bà nay gọi là đền Gôi Mỹ (còn gọi là Gôi Vị), được lập ở Yên Ấp, quê ông, nay là xã Sơn Hoà, huyện Hương Sơn, tỉnh Hà Tĩnh, đã được xếp hạng Di tích Văn hoá cấp tỉnh và đang được đề nghị là Di tích Văn hoá cấp Quốc gia.

Bà Phan Thị Viên quê ở huyện Hưng Nguyên (Nghệ An). Cha của bà làm quan Thủ bộ, bị tù oan. Thời gian đó, Tiến sĩ Đinh Nho Công (bố của Hoàng Giáp Đinh Nho Hoàn) khâm mệnh nhà vua làm Giám sát Ngự sử châu Hoan (Nghệ An) đi đốc thị bản hạt, tra xét ngục tù, phát hiện ra ông Thủ bộ họ Phan bị oan, liền ra lệnh tha bổng. Về sau, ông Công được thăng chức Thiêm đô Ngự sử Đô sát viện, đã chuyển cha bà Viên ra Kinh đô, làm phụ tá cho mình.

Năm bà Viên 3 tuổi (có tài liệu viết 5 tuổi), cha bà ốm nặng. Trước khi mất. ông nắm tay con gái trăn trối việc trả ơn quan Thiêm đô Đinh Nho Công, người đã giải oan cho mình.

Mẹ bà Viên mở cửa hàng ở Thăng Long. Cô gái Phan Thị Viên lớn lên dung mạo nết na, ai cũng khen. Nhiều thân sĩ dòng dõi ở kinh thành để ý, nhưng bà mẹ không gả cho ai. Năm cô Viên 15 tuổi, tình cờ quan Hữu Thị lang bộ Lễ - Hoàng Giáp Đinh Nho Hoàn đi dạo phố, thấy một nhà hàng sạch sẽ liền bước vào nghỉ chân. Bà chủ quán đã rất sửng sốt khi trông thấy ông, bèn hỏi lính hầu và biết ông quan họ Đinh chính là con trai ông Công, liền đem di nguyện của chồng ra nói với ông Hoàn, rồi vào nhà bảo con gái ra chào. Đinh Nho Hoàn trả lời: “Xưa nay nhân duyên gặp gỡ là có tiền định. Nay gặp được người tốt, cũng là ơn Tiên quân tôi để lại” và cưới cô Viên về làm vợ lẽ vào năm cô 16 tuổi. (Có tài liệu viết cô về nhà chồng năm 15 tuổi). Thời gian hai người chung sống tuy ngắn ngủi, nhưng vô cùng gắn bó, tâm đắc, đặc biệt là về văn chương, xướng hoạ.

Nhiều sử sách đã viết về cuộc tình “trời định” này, như Hoàng Việt nhất thống chí, Đại Việt sử ký toàn thư, Việt sử thông giám cương mục chính biên, Địa chí văn hoá huyện Hưng Nguyên, Hương Yên phổ tự, Truyền kỳ tân phả.

Sách Hoàng Việt nhất thống chí có đoạn viết: “Người thiếp yêu của Hoàng Giáp Đinh Nho Hoàn dung mạo trong trắng trang nghiêm, giỏi âm luật, thông thuộc văn chương”.

Tuy Đinh Nho Hoàn được đánh giá là một nhà thơ trữ tình, nhưng các bài thơ của ông còn lưu lại đến ngày nay không có bài nào viết về tình yêu đôi lứa. Có lẽ đó là cách xử sự của phần lớn các nhà nho phong kiến. Nhưng riêng việc trước khi ông lên đường đi sứ, cởi áo khoác đang mặc tặng bà, còn bà tặng ông 10 bài thơ tiễn chồng bằng chữ Hán (nay còn lại 3 bài), rồi việc bà tuẫn tiết vì chồng cũng đủ nói lên mối tình hết sức nồng thắm, không kém phần lãng mạn và thuỷ chung, son sắt của ông bà.