Hoàng điểu 1 黃鳥 1 • Chim hoàng ly 1

Chú giải của Chu Hy:

Chương này thuộc hứng.

giao giao: dáng bay qua bay lại.
tuỳ Mục Công: chịu chết chôn sống theo Tần Mục Công.
Tử Xa: họ Tử Xa.
Yêm Tức: tên Yêm Tức.
đặc: tiếng gọi người trội hơn hết.
huyệt (đọc huật): mồ.
chuy chuy: dáng kinh sợ.
lật: sợ hãi.
tiêm: chết, giết.
lương: hiền tài.
thục: chuộc.

Tần Mục Công chết, ba người con họ Tử Xa bị chôn sống theo đều là người hiền tài nước Tần. Người nước Tần thương xót cho ba anh em họ Tử Xa, mới làm bài thơ Hoàng điểu này để phô bày việc ấy. Việc này thấy ở truyện Xuân thu, tức đúng vào bài thơ này.

Truyện Xuân thu chép: người quân tử nói rằng: “Tần Mục Công không làm minh chủ các chư hầu được, thì phải lắm thay! Khi chết lại giết dân (chôn sống) theo”.

Những bậc vua đời trước, khi lìa trần, còn để lại những phép tốt, huống hồ gì lại giết chết những người hiền tài hay sao? Nay đã không có phép tốt truyền lại cho người kế vị, lại còn bắt những người tài giỏi đem giết theo, thì Tần Mục Công khó mà lên đến ngôi cao được. Người quân tử nhân đấy mà biết rằng nước Tần không thể tiếp tục chinh phục miền đông được nữa.

Kẻ ngu này xét thấy Tần Mục Công đối với việc ấy, tội lỗi không thể nào trốn tránh được.

Nhưng hợc là cho Tần Mục Công để lại mạng lịnh như vậy, mà ba người con họ Tử Xa kia phải tự sát để theo vua, thì ba người con họ Tử Xa ấy cũng không phải là vô tội.

Nay, quan sát những lời kinh hãi lúc đến mồ, thì hằng là do Tần Khang Công đã làm theo mạng lịnh của cha lúc hôn loạn, cưỡng bách ba người con họ Tử Xa mà chôn xuống mồ, thì tội lỗi này đã có nơi đổ lỗi vậy.

Lại xét trong sách Sử Ký, Tần Vũ Công đến lúc chết, lại bắt chôn theo 66 người, đến Tần Mục Công lại bắt chôn theo 177 người. Ba người con họ Tử Xa cũng ở trong số ấy, vì là thói ấy đầu tiên do phong tục của rợ Nhung Địch mà ra, và không được các bậc minh vương hiền bá hiền trừng trị tội ấy, cho nên cứ tập nhiễm theo thành lệ thường, thì dẫu Tần Mục Công là người hiền đức cũng không tránh khỏi cái lệ ấy.

Kẻ bàn luận việc ấy, cũng chỉ thương xót cho nỗi không may của ba người con họ Tử Xa, mà than thở cho việc suy yếu của nước Tần.

Đến việc chính trị của thiên tử nhà Chu không giữ được giềng mối, các chư hầu tự chuyên, giết người mà không kiêng sợ gì, đến như thế cũng không ai biết đó là lầm lỗi vậy. Than ôi, phong tục tệ hại ấy đã lâu rồi mà về sau, lúc chôn Tần Thuỷ Hoàng, hậu cung đều bị chông sống theo, các thợ khéo điều bị giam tống luôn xuống mộ, thì còn lạ gì nữa vậy thay!