Lời vĩnh biệt L’adieu

Ta ngắt đi một cành hoa thạch thảo
Em nhớ cho mùa thu đã chết rồi
Chúng ta sẽ không tương phùng được nữa
Mộng trùng lai không có ở trên đời
Hương thời gian mùi thạch thảo bốc hơi
Và nhớ nhé ta đợi chờ em đó...

Hơn nửa thế kỷ qua, nhiều nhà nghiên cứu bàn luận rằng liệu Bùi Giáng có dịch sai chữ “bruyère” trong bài L’adieu của G.Apollinaire mà nhạc sĩ Phạm Duy phổ nhạc thành ca khúc Mùa thu chết rất nổi tiếng. Thực hư ra sao?

Năm 1913, thi hào Pháp gốc Ba Lan Guillaume Apollinaire (1880-1918) xuất bản tập thơ Alcools (Rượu), trong đó có bài L’adieu rất nổi tiếng ở Việt Nam qua bản dịch Lời vĩnh biệt của Bùi Giáng. Bài này càng nổi tiếng hơn khi Phạm Duy phổ nhạc thành ca khúc Mùa thu chết.

L’adieu là bài thơ Apollinaire viết về tình yêu đã mất của mình đối với Annie Playden, một nữ gia sư người Anh, trong đó có từ “bruyère” (hoa thạch thảo) mà Apollinaire đã mượn từ bài thơ tuyệt vời nhất của văn hào Victor Hugo, đó là bài Demain, dès l’aube (Ngày mai, vào lúc bình minh) trong tuyển tập Les contemplations (Chiêm nghiệm, 1856).

Ngày 16.9.1913, Apollinaire đến nghĩa trang Villequier để viếng mộ Léopoldine Hugo - ái nữ của văn hào Victor Hugo. Ông đã dâng tặng nàng bài Demain, dès l’aube của cha nàng, một bài mà Victor Hugo đã viết tặng Léopoldine khi viếng mộ con, trong đó có câu: “Et, quand j’arriverai, je mettrai sur ta tombe; Un bouquet de houx vert et de bruyère en fleur” (Và khi đến nơi, cha sẽ đặt lên mộ con một bó thục quỳ xanh và hoa thạch thảo).

Cái từ “bruyère” đã khiến nhiều người thắc mắc, tranh luận suốt nhiều năm qua. Câu đầu tiên trong bài L’adieu của Apollinaire đã được Bùi Giáng dịch là: “Ta đã hái nhành lá cây thạch thảo” (J’ai cueilli ce brin de bruyère), song có người cho rằng Bùi Giáng đã dịch sai, vì bruyère có nghĩa là cây thạch nam chứ không phải thạch thảo. Cái từ ‘thạch thảo’ là do Bùi Giáng chế ra, nhiều nhà biên soạn từ điển Pháp Việt đã căn cứ vào cách dịch của Bùi Giáng để chú giải thích từ “bruyère” trong từ điển của mình.

Thật ra không phải vậy. Trước khi Bùi Giáng dịch bài L’adieu của Apollinaire, cách đây hơn một thế kỷ, quyển Dictionnaire Franco-Tonkinois: illustré (1898) của P. G. Vallot đã từng chú giải “bruyère” là “thạch thảo” (tr.38); Từ điển Pháp Việt của Viện Ngôn ngữ học (NXB TP.HCM, 2000) cũng ghi nhận như vậy (tr.226).

Nhìn chung, từ “bruyère” trong tiếng Pháp dùng để chỉ hơn 800 loài thực vật 2 lá mầm, có hoa thuộc họ Éricacées (họ Thạch nam hay họ Đỗ quyên), một họ có khoảng 124-135 chi và 4.250 loài. Do đó không ngạc nhiên khi từ này có nhiều tên gọi trong những ngôn ngữ khác nhau.

Tương ứng với “bruyère” là từ “heather” trong tiếng Anh, có nghĩa là cây thạch thảo, thạch nam (cây có hoa tím, hồng và trắng) - trích Từ điển Anh Việt của Bùi Phụng (NXB Thế giới 2001, tr.726). Như vậy đã rõ, cách gọi cây thạch thảo hay thạch nam không có gì khác biệt nghĩa trong tiếng Việt.

“Bruyère” trong thơ của Victor Hugo và Apollinaire kể trên gồm có 2 loài chính: Erica arborea (thạch thảo trắng), thuộc chi Erica, hoa nở vào mùa đông hoặc mùa xuân và Calluna vulgaris (thạch thảo tím), thuộc chi Calluna, hoa nở vào mùa hạ hoặc thu.

Có người cho rằng “bruyère” trong thơ Victor Hugo và Apollinaire là thạch thảo trắng (Erica arborea), một loài mà người Trung Quốc gọi là Bạch âu thạch nam (白歐石楠, bái ōu shínán). Tuy nhiên, chúng tôi lại cho rằng đó là thạch thảo tím (Calluna vulgaris), tức Tử âu thạch nam (紫欧石楠, zǐ ōu shínán), bởi vì cả Victor Hugo và Apollinaire đều đến viếng mộ Léopoldine Hugo vào tháng 9 trong năm, tức vào mùa thu, mùa mà thạch thảo tím nở hoa.

Tuy nhiên cần lưu ý, ở Việt Nam, thạch thảo còn là tên của loài hoa khác, không đồng nghĩa với từ “bruyère” trong tiếng Pháp. Thạch thảo còn được gọi là cúc cánh mối, cúc Nhật hay cúc thạch thảo…, tên khoa học là Aster amellus, thuộc chi Aster, họ Cúc (Asteraceae).

Và dĩ nhiên loài thạch thảo này chẳng dính dáng gì tới chữ “bruyère” trong bài L’Adieu của Apollinaire, một loài mà người Trung Quốc gọi là Nhã mỹ tử uyển (雅美紫菀, yǎměi zǐwǎn).

Tóm lại, Bùi Giáng không dịch sai từ “bruyère”. Ông dịch cây thạch thảo là chính xác, bởi vì thạch thảo và thạch nam là hai từ đồng nghĩa.

Chùm thạch thảo này anh đã ngắt
Mùa thu chết rồi xin em nhớ cho.
Mình sẽ chẳng gặp nhau trên cõi thế
Hương thời gian đây chùm thạch thảo
Xin nhớ rằng anh vẫn đợi chờ.

Hái nhành thạch thảo trên tay
Mùa thu đã chết, có hay hỡi người?
Gặp nhau chi nữa trên đời
Hương thời gian mãi thơm vùi nhánh cây
Nhớ rằng ai vẫn chờ ai

Nhánh thanh hao này tay anh vừa hái
Nhớ chăng ai mùa thu đã chết rồi
Ta sẽ không còn gặp nhau nữa trên đời
Hương thời gian nhánh thanh hao vương lại
Hãy nhớ rằng ai vẫn đợi chờ ai

Vĩnh biệt
Tôi đã ngắt nhành hoa
thạch thảo này.
Mùa thu chết em nên
nhớ chuyện nay.
Chúng ta sẽ không còn
gặp nhau nữa
trên chính trái đất này.
Hương thời gian
Nhành hoa thạch thảo đây
Và em hãy
nhớ rằng tôi vẫn đợi em.

Anh đã hái một nhành hoa thạch thảo
Em nhớ cho mùa thu đã chết rồi
Dẫu chúng ta không còn gặp trên đời
Vẫn còn đây hương thời gian thạch thảo
Em nhớ cho lòng anh luôn chờ đợi

Hái nhành thạch thảo ưu tư
Xin em hãy nhớ mùa thu chết rồi
Dẫu không gặp nữa trên đời
Hương thời gian vẫn là lời của hoa
Em ơi hãy hiểu giùm ta
Trái tim còn đợi thiết tha những ngày...

Ta ngắt đi nhành hoa thạch thảo,
Em nhớ cho mùa thu chết rồi,
Chúng ta sẽ chẳng nhìn nhau nữa,
Mộng tương phùng khó được trên đời.
Còn đó hương thời gian thạch thảo,
Em nhớ cho, anh vẫn đợi chờ em.

Ngắt đi thạch thảo một nhành,
Mùa thu đã chết mong nàng nhớ cho,
Chúng ta không dịp hẹn hò,
Tương phùng lại khó được mơ trên đời.
Còn đây thạch thảo hương rơi,
Nhớ cho, anh vẫn mãi chờ đợi em!