Thanh Hư động ký 清虛洞記 • Bài ký động Thanh Hư

Trong việc "xuất", "xử" của kẻ hiền đạt, thì "xuất" là để hành động theo lẽ trời, "xử" là để tìm thú yên vui, cũng theo lẽ trời. Trời là gì? Là cái chí thanh chí hư, chí đại đó thôi! Bốn mùa thành năm mà không tỏ ra có công, vạn vật chịu ơn mà không lộ rõ dấu vết. Không phải trời là chí thanh, chí hư, chí đại, thì đâu được như thế?

Tướng công Băng Hồ của ta, lấy cái tài trời xây núi dựng để quyết định mưu lược cho nhà vua, làm rường cột cho tông xã. Khi xảy ra cuộc biến Đại Định. Người đã có công dẹp yên nội loạn. Trong lúc vận nước đương như treo trên sợi tóc, Người một mình gánh vác công việc của những ngày nước nhà điêu đứng vậy. Đó chính là buổi đầu của sự xây dựng trời đất. Nếu không phải Người đã hành động theo lẽ trời thì có thể làm được như thế chăng? Đến khi tình hình hỗn loạn đã được dập tắt, hiệu quả của việc nhân, nghĩa đã tỏ rõ, vương nghiệp đã vững như âu vàng, nước nhà đã yên như bàn thạch, thì cái chí của Lưu Hầu, Tấn Công mới mạnh mẽ không có gì ngăn cản được Người nữa, đây lại là một việc để tỏ rõ sự sáng suốt của Người để giữ mình vậy. Nếu không phải Người biết tìm thú yên vui theo lẽ trời, lại có thể như thế được chăng?

Bấy giờ Người mới tâu xin một khu đất hoang ở Côn Sơn, sắp đặt cất một ngôi nhà để làm nơi lui về nghỉ ngơi. Hai đức vua khen ngợi công lao trước đây của tướng công, không ép buộc cái chí của Người, vì vậy thể theo với ý của Người. Người bèn tìm nơi thích hợp, xem xét hình thế. Một tiếng trống vang, muôn người xúm lại, phạt bụi san đồi, thế là suối nguồn được gạn trong, cỏ rác được dọn sạch, phu thợ đủ các nghề, xây đắp không nghỉ. Chưa đầy một tháng mà việc dựng cột, xây tường đều xong, chỗ cao khoáng khoát, chỗ thấp bằng phẳng, đứng xa trông chỉ thấy một mầu xanh, khu động vây bọc những cảnh kỳ lạ và đẹp đẽ, các nơi nghỉ ngơi chơi ngắm đều có đặt tên riêng, nhưng tất cả khu đó được gọi chung là "Thanh Hư động".

Sau khi làm xong, đức vua Duệ Tông tự tay làm bài bia, khắc vào trước cửa động. Đức Thái Thượng hoàng tự tay làm bài minh, khắc dưới lèn đá, ý đều là để nêu công lớn trước đây của Người, và cũng là để tỏ sự khuyến khích và khen ngợi Người vậy. Sau khi Người từ giã triều đình lui về nghỉ ngơi ở đây, Có khi rong ngựa chơi vùng Gia Lâm, có khi chèo thuyền dạo miền Bình Than. Hoặc có lúc cùng bạn như Tạ Phó đi chơi núi, hoặc có lúc hát bài từ "Qui khứ" của Đào Tiềm. Đầu bịt chiếc khăn, lững thững bên đèo. Khói ngàn, ráng đỏ, như gấm cuốn, như lụa giăng; cỏ rừng, hoa suối, hoặc mầu biếc đung đưa, hoặc mầu hồng rực rỡ. Cảnh mát dịu, trong lành, thơm đến muốn nuốt, xinh đến muốn ăn. Phàm những cái gọi là trong mát, tiếng vi vu, xa xa mà vắng không, sâu thẳm mà lặng lẽ, hợp với sự mong mỏi của tai mắt và tinh thần, đều hầu như đã hoà với bầu trời mênh mông mà vui chơi ra ngoài cõi vật. Ôi! Trong vũ trụ, tạo hoá bày ra những cảnh như thế để chờ đợi người cũng nhiều. Nhưng dịp thành công, như Tiêu Hà là người chỉ huy có tài còn bị cùm trói; Mã Viện là người có mối chí thân nơi tiêu phòng còn bị dèm pha, đó chẳng phải là họ làm nên công trạng, mà không biết con đường lui đó ư?

Đến như Vĩnh Thúc mười lần dâng xớ xin nghỉ, mà chí nhớ đất Dĩnh chưa thoả, Ôn Công một năm ốm đến sáu tháng, mà lòng nhớ đất Lạc không nguôi, đó chẳng phải việc lui về nghỉ ngơi cũng có khi phải chờ đợi mà khó được đó ư?

Nay tướng công ta, lúc đầu trời đã giúp cho cái hội công danh; về sau lại dành cho cái thú sơn thuỷ, khỏi được tiếng thành công mà không biết đường lui, khỏi cái nỗi phải thở than vì lui về không được. Ấy là khi "xuất" với "xử", khi "động" với "lạc" đều là theo lẽ trời. Vậy còn phàn nàn gì về cái ý tạo vật đã đãi người? Ôi! Thân phận một kẻ đại thần, khi tiến, khi lui, đều có quan hệ với vận mệnh của nước nhà, cho nên người quân tử vẫn ôm mối lo suốt đời, nào phải như kẻ bỉ phu thờ vua, đã lo được lại lo mất, khi được thì a dua, nịnh hót, chẳng việc gì là chẳng làm; khi mất thì hất hủi bỏ đi, trong lòng hậm hực. Như vậy, sao đáng cùng họ mà bàn việc "xuất" và "xử" của người hiền đạt được?

Than ôi! Trời đất quang tạnh khó lường; hào kiệt kinh luân có hội. Ước gì bay bổng lên giữa khoảng trời trong mát, xanh biếc kia để cùng vui chơi ở chỗ mà tạo hoá đã sắp đặt để chờ Người?

Tháng chạp năm Giáp Tý, niên hiệu Xương Phù thứ tám (1384), Nhị Khê Nguyễn Phi Khanh ghi.

Đối với việc “Xuất” và “xử” của người có đức hạnh tài năng, thì hành động theo lẽ trời, vui thú cũng theo lẽ trời. Trời là gỉ? Là sự trong sạch, là cái hư không, là sự lớn lao đó thôi. Bốn mùa gộp lại thành năm mà chẳng tỏ ra là có công, vạn vật chịu ơn mà chẳng lộ ra dấu vết. Không phải Trời là sự trong sạch, là cái hư không, là sự lớn lao, mà lại được như vậy sao?

Tướng công Băng Hồ nhà ta, lấy cái tài trời ban núi tặng để quyết định mưu lược cho nhà vua, làm xà cột cho Tổ tông đền miếu. Khi biến cố Đại Định xảy ra, Người đã có công dẹp yên nội loạn. Trong lúc vận nước đang như treo trên sợi tóc, Một mình gánh vác công việc nước nhà trong những ngày điêu đứng. Đấy chính là buổi đầu tạo dựng nên trời đất. Nếu không phải hành động theo lẽ trời, thì có thể làm được như vậy chăng? Đến khi loạn đã dẹp yên, việc nhân nghĩa đã sáng tỏ, Nghiệp đế đầy như âu vàng, Nước nhà vững như bàn đá, thì cái chí của Lưu Hầu, Tấn Công mới mạnh mẽ không gì ngăn cản được, đây lại là một việc làm tỏ rõ sự sáng suốt của Người để giữ mình vậy. Nếu không phải biết tìm thú vui theo lẽ Trời thì lại có thể được như thế chăng?

Lúc bấy giờ bèn tấu xin một khoảng đất hoang ở Côn Sơn,
Sắp xếp làm một căn nhà để về đó nghỉ ngơi. Hai đời vua khen ngợi công lao, không ép buộc cái chí của Người. Thuận theo ý ấy, bèn tìm nơi thích hợp, xem xét địa hình.
Một tiếng trống gọi, muôn người đông như kiến hợp lại, Phạt bụi dọn cỏ, san đồi bạt núi lấp hang. Khi ấy, suối nguồn được khơi thông, cỏ cây được dọn sạch, Phu thợ tài giỏi đủ các nghề, xây đắp không ngừng nghỉ, chưa đầy một tháng mà việc xây cất trang trí đều xong, Chỗ cao thoáng đãng, chỗ thấp bằng phẳng sạch sẽ, sớm ra xa trông chỉ thấy một màu xanh, xung quanh bao bọc cảnh quan tươi đẹp diệu kỳ, nói chung các nơi nghỉ ngơi, chơi ngắm đều có đặt tên gọi riêng, nhưng toàn bộ khu đó gọi chung là “Thanh Hư động”.

Khi đã làm xong, Đức vua Duệ Tông tự tay làm văn bia, khắc lên trước mặt động. Đức Thái Thượng Hoàng tự tay làm bài minh bia, tạc vào dưới lèn đá, ý là để tuyên dương công trạng trước đây, và cũng là để tỏ sự khuyến khích ngợi khen Người vậy. Sau khi Cụ từ giã triều đình lui về, lúc thì ruổi ngựa vùng Gia Lâm, khi lại lướt thuyền ở chốn Bình Than. Hoặc cùng bạn Tạ Phó đi chơi núi Sáng, hoặc ca bài từ “Đã trở về” của Đào Tiềm. Tấm khăn che đầu, thong thả lên đèo, khói vờn đỉnh núi, ráng phủ cù lao, như gấm cuốn lụa giăng, như cỏ rừng hoa suối, phấp phới màu xanh, lạ lùng màu đỏ. Sóng lăn tăn dịu mát, tưởng có thể cầm lấy được, thơm thì muốn nuốt, đẹp lại muốn ăn. Thường thì những cái gọi là trong mát, những tiếng vi vu, xa xa mà trống rỗng, thăm thẳm mà lặng yên, hợp với sự mong muốn của tai mắt và tinh thần, tất cả như đã hoà với khoảng không mênh mông mà rong chơi ra ngoài vạn vật. Chao ôi! Từ xưa tới nay giữa khoảng không gian này, tạo hoá bày ra những cảnh vật như thế để tiếp đãi con người đã nhiều. Nhưng rồi những việc thành công, Như là Tiêu Hà là người có tài còn bị đào bới, dập vùi; Mã Viện là người có mối chí thân nơi tiêu phòng còn bị mỉa mai. Đó chẳng phải là đã làm nên công trạng, mà không biết tìm con đường lui đó sao? Đến như là Vĩnh Thúc mười lần dâng sớ cầu xin được nghỉ, mà cái chí nhớ đến đất Dĩnh vẫn còn chưa thoả, Ôn Công một năm ốm đến cả nửa mà nỗi nhớ miền sông Lạc không được thoả lòng. Đó chẳng phải viêc lui về nghỉ ngơi cũng có khi phải chờ đợi, khó khăn đó sao?

Nay tướng công ta, lúc đầu Trời đã giúp cho cái hội công danh, Về sau Trời lại ban cho cái thú vui sơn thuỷ, tránh được cái tiếng thành công mà chẳng biết đường lui, khỏi cái nỗi phải thở than là muốn lui về mà không được. Chính là khi “xuất” với “xử”, “động” với ‘lạc” đều theo lẽ Trời cả. Vậy còn phàn nàn chi cái ý của tạo vật đã đãi ngộ người? Như thân phận một kẻ đại thần, khi tiến khi lui, lúc khinh lúc trọng, đều có quan hệ với vận mệnh nước nhà. Bởi thế người quân tử vẫn ôm mối lo suốt đời, đâu như kẻ hèn hạ thờ vua, đã lo được lại lo mất, Khi được thì a dua nịnh hót, chẳng việc gì mà chẳng làm; Khi mất thì hậm hực bỏ đi, trong lòng ấm ức. Như vây thì sao đáng mà bàn việc “xuất” và “xử” của người tài đức được?

Than ôi! Trời đất quang tạnh khó lường, Người giỏi kinh luân có hội, Được yên ổn mà bay lên khoảng trời xanh trong mát kia để gặp gỡ vui chơi ở chỗ mà tạo hoá sắp đặt ra để chờ người?

Niên hiệu Xương Phù thứ tám, năm Giáp Tý, tháng chạp. Nhị Khê Nguyễn Phi Khanh viết.