Thuyền nhân ngữ 船人語 • Lời người đi thuyền

Năm 1884, triều đình Huế ký Hoà ước Patenôtre công nhận quyền bảo hộ của Pháp và ra lệnh các căn cứ kháng chiến phải bãi binh. Phần lớn sĩ phu Nam Định tuân lệnh giải tán nghĩa quân, nhưng rất bất mãn về hành động đầu hàng hèn nhát của triều đình. Họ trở về quê sống ẩn dật, không làm quan nữa. Một số sĩ phu khác không tuân lệnh triều đình, tiếp tục kháng chiến cho đến ngày kinh đô thất thủ (1885) thì sáp nhập vào phong trào Cần Vương. Trần Huy Luyện không trở về quê ngay theo lệnh của triều đình, cũng không tiếp tục chiến đấu tại tỉnh nhà, mà bỏ lên Bắc Giang gia nhập vào đạo quân của Đề Thám, sau mới chịu trở về sống đời ẩn dật.

Bài thơ này nói về việc bỏ hàng ngũ tại Bắc Giang về quê sinh sống, mượn lời người đi thuyền để tỏ rõ ý chí và hướng đi của mình. Ẩn dật, đối với ông, không phải cầu an đầu hàng, mà chuyển qua một đường lối tranh đấu khác cho thích hợp tình thế. Đó là tham gia phong trào Kinh Dân tại tỉnh nhà, với ý hướng giáo dục và hun đúc lòng yêu nước lớp hậu sinh, dưới hình thức mở trường dạy học.

[Thông tin 1 nguồn tham khảo đã được ẩn]