Mattie Stepanek

Giải thưởng của Hội Nhà văn Việt Nam năm 2007 đã được trao cho bản dịch tập thơ Khúc hát trái tim của tác giả Mattie J.T Stepanek. Bản dịch của nhà thơ Hữu Việt.

Có thể nói đó là một “bất ngờ được dự báo trước”, bởi cái tên Mattie J.T Stepanek và Hữu Việt đều hoàn toàn mới lạ trong giới văn học dịch Việt Nam.

Ngay từ khi ra mắt, Khúc hát trái tim (NXB Kim Đồng, 2006) đã gây được những ấn tượng hết sức đặc biệt. Lúc đó, nhiều tờ báo lớn đều dành cho tập thơ Khúc hát trái tim những lời đánh giá như: “Ngạc nhiên và xúc động”, “Đọc mà không cầm được nước mắt”...

Cuộc đời của cậu bé Mattie J.T Stepanek cũng là một bài thơ buồn mà đẹp đến ám ảnh lòng người. Mattie J.T Stepanek sinh ra trong một gia đình mà cả ba người anh chị em ruột đều bị căn bệnh thiếu dinh dưỡng cơ cướp đi mạng sống. Mattie J.T Stepanek cũng mang trong mình căn bệnh mà ngay cả nền y học tiên tiến ở nước Mỹ cũng phải bó tay.

Cậu tự hoạ mình bằng thơ: “Da tôi trắng, máu đỏ, mắt xanh, còn tôi tóc vàng/ Vì tôi mắc bệnh thiếu dinh dưỡng cơ/ Nên tôi còn cả ống nội khí quản, quạt thông hơi và bình oxy/ Tôi đầy hồn thơ và khá thông minh/ đầu óc tôi luôn xáo động bao ý nghĩ hay chuyện lạ/ Tôi còn sống sót nhưng rồi một ngày kia tôi sẽ gặp lại/ Hai anh trai và một chị gái của tôi ở thiên đường”...

Năm 2001, cậu bé ngồi xe lăn này đã bị xuất huyết nặng và người mẹ đã khẩn cầu một NXB nhỏ ở bang Viginia cho in những bài thơ của Mattie J.T Stepanek như một món quà tiễn biệt.

Số lượng sách chỉ vẻn vẹn 200 cuốn. Và thật ngạc nhiên, buổi giới thiệu sách ở bệnh viện, 200 cuốn đó đã bán hết chỉ trong vòng 5 phút! Ngay lập tức, NXB cho in thêm 3.000 cuốn, rồi tiếp tục ấn hành tập thơ thứ hai của Mattie J.T Stepanek mang tên Cuộc lữ hành qua tâm khúc.

Thông tin lan rộng, Mattie J.T Stepanek nhanh chóng trở thành một thần đồng thơ và nổi tiếng trên toàn nước Mỹ. Số lượng sách của Mattie J.T Stepanek vượt 500.000 bản, hai tuần liền đứng đầu bảng xếp hạng sách best seller của New York Time...

Khi Mattie J.T Stepanek qua đời lúc mới 14 tuổi, nhà thơ Hữu Việt đã có bài giới thiệu “Thiên thần đoản mệnh của thi đàn Mỹ...” cùng với chùm thơ của em in trên báo Tiền phong Chủ nhật số 32 ra ngày 8 tháng 8 năm 2004.

Những câu thơ của cậu bé này đã khiến NXB Kim Đồng quan tâm tìm hiểu để giới thiệu ở Việt Nam. Thông qua một số người bạn ở Mỹ, Hữu Việt đã có được 5 cuốn Khúc hát trái tim và càng đọc anh càng cảm thấy thú vị, say mê, xúc động trước một trí tuệ mẫn tiệp, được sinh ra ở một nước có nền công nghiệp phát triển.

Hữu Việt quyết định dịch tập thơ không chỉ vì những rung động đó mà còn bởi anh nhận thấy giao lưu giữa hai nước Việt - Mỹ về kinh tế đang trên đà phát triển nhưng giao lưu về văn hoá vẫn còn thưa vắng, nhất là lĩnh vực văn học thiếu nhi.

Tập thơ Khúc hát trái tim được dịch ra tiếng Việt chắc hẳn sẽ là một cầu nối cho thiếu nhi giữa hai nước cách nhau nửa vòng trái đất.

Tiếp theo, đó là quá trình đàm phán mua bản quyền với nhà xuất bản bên Mỹ. Cuối cùng thì bản hợp đồng dài 10 trang cũng được kí kết với những điều khoản hết sức chặt chẽ, trong đó NXB phía Mỹ yêu cầu phải giữ nguyên hình thức trình bày cuốn sách.

Điều đặc biệt, cuốn sách này từ bìa đến minh hoạ bên trong đều cho chính cậu bé Mattie J.T Stepanek tự vẽ. Chỉ riêng về mặt hội hoạ, cậu bé đoản mệnh này đã tỏ ra rất xuất sắc.

Tập thơ nguyên bản tiếng Anh có 300 bài, Hữu Việt chọn hơn 40 bài tiêu biểu nhất cho phong cách của Mattie J.T Stepanek để dịch ra tiếng Việt.

Hữu Việt bắt tay vào dịch với tâm thế của một nhà thơ dịch thơ. Có lẽ chính điều đó đã giúp anh vượt qua những rào cản của ngôn ngữ, để chuyển tải một cách đẩy đủ nhất, những rung động tận sâu thẳm tâm hồn, những thông điệp đầy trí tuệ ẩn chứa đằng sau những con chữ mà “thiên thần đoản mệnh” muốn gửi gắm.

Để làm được điều đó, chỉ biết tiếng Anh thôi, chưa đủ...

Nhà thơ Hữu Việt tâm sự, khi đọc thơ Mattie J.T Stepanek, anh đã bắt gặp một tâm hồn sống bằng Đức Tin, coi mỗi phút mình sống như món quà của tạo hoá.

Chú bé bất hạnh ấy đã sống không phải như một người bệnh, mà sống như một nhà thơ, một con người của xã hội. Mattie J.T Stepanek đã trở thành đại sứ Thiện chí của toàn nước Mỹ và được cựu Tổng thống Mỹ Jimmy Carter xem như một người bạn vong niên.

Nhận được tin tập thơ dịch Khúc hát trái tim được Hội Nhà văn Việt Nam trao giải thưởng của năm 2007, nhà thơ Hữu Việt cảm thấy rất bất ngờ. Vì văn học dịch ở thị trường sách Việt Nam đang chiếm thị phần rất lớn, và nhiều cuốn được dịch hết sức công phu bởi các dịch giả giàu kinh nghiệm.Vì dẫu sao đây cũng là lần đầu tiên Hữu Việt đi vào lĩnh vực dịch thuật...

Như một cộng hưởng với giải thưởng này, tập thơ Khúc hát trái tim đang được NXB Kim Đồng tái bản...

Đó là một cậu bé mang bệnh hiểm nghèo nhưng đã có những tứ thơ rất mới, trên mức trẻ con và khiến cho người lớn phải suy nghĩ về cuộc đời, về nhân sinh, chứ không chỉ thần đồng ở chỗ biết làm thơ.

Hữu Việt đã có lòng với cậu bé thần đồng đó và dụng công tuyển chọn rồi dịch ra tiếng Việt rất tròn chữ, trong đó có những bài thơ rất ấn tượng như bài Cốc nước triết học.

“Mattie Stepanek là người bạn nhỏ của tôi, cậu cũng là một trong những người trẻ tuổi xuất sắc nhất mà tôi từng gặp. Cậu bé muốn trở thành sứ giả hoà bình, qua những dòng thơ và bằng tấm gương can đảm hiếm có cậu đã chứng minh rằng, một người đấu tranh đơn độc cho hoà bình cũng có thể mang sự đồng điệu tới từng gia đình, cộng đồng và dân tộc. Bằng sự hiểu biết sâu sắc và một nhãn quan giản dị, Mattie đã nhắc nhở chúng ta rằng tha thứ cho người khác không phải là điều quá khó khăn, rằng sự kỳ diệu có thể được tìm thấy ngay cả ở những điều tầm thường nhất và rằng hãy biết ơn những món quà bé nhỏ mà cuộc sống hàng ngày trao tặng.

Tôi tin rằng Cuộc lữ hành qua tâm khúc sẽ thu hút độc giả mọi lứa tuổi, bởi những cảm xúc và hình ảnh của nó sẽ mang đến cho chúng ta nước mắt và những trái tim rộng mở.“
JIMMY CARTER (Cựu Tổng thống Hoa Kỳ)

“Thiên thần” không phải chữ của tôi tự nghĩ ra để viết về Mattie Stepanek. Thơ của em bán được hàng triệu bản, một kỷ lục khó tưởng tượng của thơ nói chung trong thời buổi hiện nay. Thế nhưng thần đồng thơ trên thi đàn nước Mỹ đã phải chia tay với cuộc đời ngắn ngủi ngày 22/6/2004 khi em chưa kịp tròn 14 tuổi. Lứa tuổi mà nhiều người tin rằng khi chết sẽ hoá thành một thiên sứ trên vườn Chúa. Một độc giả Mỹ đã viết: “Trong cuộc đấu tranh với cái chết, Mattie đã trở thành một người thầy, mà thơ mang đến khả năng thấu hiểu thẩm mỹ sáng tạo cho tất cả chúng ta. Nếu gọi người phân phát những bức thông điệp này là thiên thần thì Mattie chính là thiên thần đó”

Mattie tên thật là Matthew Joseph Thaddeus Stepanek, có thể đoán em là một người Mỹ gốc Do Thái. Như chúng ta đã biết Mattie sinh ra trong một gia đình có nhiều người mắc căn bệnh hiểm nghèo “rối loạn chức năng dinh dưỡng cơ”. 3 người anh chị em ruột của Mattie đã bị thần chết cướp đi, riêng em may mắn hơn, được sống, nhưng luôn phải thở bằng ống ô xy (nối qua cổ). Không chịu đầu hàng số phận, Mattie bắt đầu viết thơ và sáng tác truyện ngắn từ năm lên 3 tuổi. Mattie viết: “Thơ xuất phát từ trái tim và cuộc đời tôi. Tôi làm thơ về những gì mình cảm thấy, về nỗi đau và niềm hạnh phúc, về ước mơ và sự sợ hãi, về nhận thức và sự thấu hiểu... Thơ là trải nghiệm của tôi về tật bệnh, cái chết và sự chia lìa... về sức mạnh, tương lai, hoà bình và rất nhiều thứ nữa. Đôi khi những dòng thơ chợt đến với tôi, ào ạt tới mức tôi không thể ghi lại hết ngay khi đó. Đôi khi ý tưởng lại đến trước và sau đó khá lâu những bài thơ mới ra đời. Và đôi khi thơ đến trong giờ lên lớp, trong một chuyến đi xa, từ một bài báo, một bài phát biểu. Nhưng trong tất cả mọi trường hợp, thơ luôn là khúc hát từ trái tim tôi, cho dù đó là thông điệp của nỗi buồn chán, lúc ốm đau hay căng thẳng tột cùng...”

Thơ Mattie lần đầu được biết đến rộng rãi qua cuốn Tâm khúc phát hành năm 2001. Từ đó, cậu liên tục xuất hiện trên nhiều loại phương tiện thông tin đại chúng, trở thành khách mời thuyết trình tại nhiều cuộc hội thảo, hội nghị và trên truyền hình. Cậu được tặng giải thưởng về thơ mang tên Melinda Lawrence International Book Award. Mattie trở thành một trong những thiếu niên nổi tiếng nhất nước Mỹ. Là bạn vong niên của cựu TT Mỹ Jimmy Carter, bạn của nữ hoàng truyền hình Opra... Ngoài viết Mattie thích đọc sách, sưu tập đá, vỏ sò... và chơi xếp hình lego. Tuy bệnh nặng như vậy nhưng cậu vẫn luyện tập võ thuật và đạt trình độ nhất đẳng huyền đai. Năm 2001 Mattie là đại sứ thiện chí của bang Maryland... Đến năm 2002, cậu kiêm luôn danh hiệu Đại sứ thiện chí Liên bang.

Quay trở lại với thơ Mattie, cách đây không lâu cậu tiết lộ về xuất xứ của cái tên Tâm khúc: “Lần đầu tiên tôi dùng từ “tâm khúc” là khi tôi lên 5. Hôm ấy tôi đang mặc áo sơ mi, dưới lớp vải có cài một chiếc máy chơi nhạc loại nhỏ. Tôi ngồi dựa vào một vật gì đó và làm thơ. Thế rồi tiếng nhạc vang lên, có lẽ do tôi đã vô tình ấn vào nút mở. Tôi thì thào: “Mẹ ơi, nghe này, đó là những bài tâm khúc của con”. Ngay hôm đó, tôi hoàn thành bài Tâm khúc.

Tâm khúc là một cái gì đó sâu thẳm luôn có trong mỗi chúng ta. Đó là sự linh cảm vì sao chúng ta có mặt trên thế gian này và làm thế nào để duy trì nó... Tâm khúc có thể dễ dàng nghe thấy khi ta còn trẻ. Cũng có khi chúng ta quá bận bịu, đau đớn, giận giữ để nghe nó, đó là lúc ta ngày một lớn lên. Giống như không biết giữ gìn cẩn thận món đồ chơi thời thơ ấu, ta quên đi cách lắng nghe những thông điệp đến từ mỗi bài hát trái tim. Nhưng cho dù bạn có quên hoàn toàn những bài Tâm khúc thì bạn vẫn có cơ hội tìm thấy nó bằng cách sẻ chia cùng mọi người, cho đến khi nó trở lại với bạn.”

Sau khi Tiền phong Chủ nhật số 28 (11/7/2004) đưa tin vĩnh biệt tác giả của các tập thơ Tâm khúc, chúng tôi đã nhận được nhiều ý kiến của bạn đọc muốn tìm hiểu thêm về một thơ thần đồng đoản mệnh. May mắn, qua một người bạn ở Mỹ, chúng tôi đã có được trọn bộ 5 tập Tâm khúc trong tay. Được biết, hiện nay NXB Kim Đồng đang hoàn thành những thủ tục cần thiết để có thể sớm giới thiệu các tập thơ Tâm khúc tới độc giả Việt Nam.

Cho dù là một thiên thần, một thần đồng thơ hay một hoàng tử nhỏ v.v... trên thi đàn nước Mỹ, Mattie vẫn không tránh khỏi có lúc sa đà vào sự dài dòng kể lể của một cậu bé làm thơ. Thơ Mattie có tầm phổ quát rộng lớn về đề tài. Cậu trò chuyện với biển, thời gian, hoa lá, cỏ cây... và bàn cả về chủ nghĩa khủng bố với TT Mỹ Bush, xót xa, suy tưởng trước đài tưởng niệm chiến tranh Việt Nam... về hoà bình, hy vọng. Điều đặc biệt là thơ của Mattie sử dụng thứ ngôn ngữ vô cùng giản dị, dễ hiểu. Với một người trình độ tiếng Anh trung bình hoàn toàn có thể đọc mà không cần tới tự điển. Có lẽ chính sự can đảm, tài năng thiên bẩm, tình yêu đồng loại, dám đối mặt với nỗi đau cuộc đời, vượt lên tuyệt vọng cùng sự đe doạ thường xuyên của cái chết để sống vì mình và vì mọi người mà “Những tâm khúc của Mattie đã khẽ chạm tới trái tim người đọc qua những dòng thơ uyên bác và dí dỏm, mang tới cho họ món quà bằng chữ có sức mạnh vượt thời gian và làm trái tim ta rung động mãi mãi”. (Ann Armstrong)