Tạc nhật 昨日 • Hôm qua

Tử Cô thần vừa mới đi hôm qua,
Sáng nay chim xanh đã từ xa đến rồi.
Chưa kịp nói gì và mỗi kẻ một nơi,
Xum họp là bao mà ca lời oán hận.
Cóc trăng vỡ tròn mười sáu tháng lận,
Mười ba trụ đàn nghiêng cánh nhạn đang bay.
Chuông sáng, ngày dài làm được gì đây,
Cười gương dựa tường chờ hoa mai xem nở!

Bài thơ dùng hai chữ đầu của câu thứ nhất làm đầu đề, cũng có thể xem là một loại thơ vô đề. Bài thơ miêu tả quan hệ giữa Lý Thương Ẩn và Lệnh Hồ Đào. Khi mới vào làm trong mạc phủ của Lệnh Hồ Sở, quan hệ giữa hai người rất tốt. Lý cùng con Sở là Lệnh Hồ Đào cùng học biền văn với Sở. Sở chết, Lý vào làm trong mạc phủ của Vương Mậu Nguyên, và lấy con gái họ Vương. Sở theo họ Ngưu, Vương theo  Lý Đức Dụ. Bọn họ Ngưu coi Lý  như phản bội, vì vậy quan hệ giữa Lý và Đào như không còn gì. Trước kia, đỗ được tiến sĩ, Lý phải nhờ có tiến cử của Đào. Sau này Đào làm tể tướng, hai người cũng có khi gặp nhau trên bàn rượu, câu thơ. Lý hy vọng Đào sẽ tiến cử mình, nhưng Đào không chịu làm. Bài thơ viết trong bối cảnh như vậy.

Bài thơ vận dụng một loạt các điển tích: Tử Cô thần, Thanh điểu sứ giả, thiềm ảnh, thập tam huyền trụ, mai thụ hoa. Nhiều điển tích không rõ vận dụng để nói điều gì? Ví dụ, điển về Tử Cô thần, để nói gì đây, nói rằng mình đang bị đối xử bất công, đang nhận một chức quan không xứng với tài đức chăng? Quan hệ tác giả và họ Lệnh, là một quan hệ rất phức tạp, đã thế, họ Lý lại không thể nói rõ ràng, Lý lại ở thế bị động về rất nhiều mặt. Lý cho rằng Lệnh Hồ Đào hiểu lầm mình và tìm cách thanh minh, bằng những điển tích, ví von so sánh, và cuối cùng khẳng định rằng: Bình minh chung hậu cánh hà sự, Tiếu ỷ tường biên mai thụ hoa. Thật là u uẩn, bế tắc và đáng cảm thương. Tôi cũng muốn trích một câu thơ của nhà thơ Tản Đà “Tài cao, phận thấp, chí khí uất”... Như vậy là xưa nay “chữ tài liền với chữ tai” như cụ Nguyễn Du nói “cũng nhiều” thay!

Hôm qua thần Tử Cô giã biệt
Con chim xanh vừa chiếp sáng nay
Chưa kịp hót nó đã bay
Bên nhau quá ngắn chuyện này đáng than
Trăng mười sáu cóc tan hình dáng
Trụ mười ba như đám nhạn bay
Sau chuông sáng làm gì đây?
Tươi cười tường dựa vui vầy với mai.

Hôm trước Tử Cô vừa cất bước
Sáng nay chim sứ đến thăm nhà
Chuyện trò chưa dứt đà chia rẻ
Sum họp chẳng thành phải cách xa
Hai tám vầng trăng hình cóc rã
Mười ba dây trụ dáng cò sa
Sau hồi chuông sáng thưa công việc
Cười dựa tường xem mai trổ hoa

Hôm trước Tử Cô thần bước xa,
Sáng nay sứ giả chim qua nhà.
Chuyện trò chưa kịp thì chia cách,
Xum họp chẳng lâu mà oán ca.
Mười sáu tháng hình con cóc vỡ,
Mười ba giây trụ đàn cò sà.
Ngày dài chuông sáng không công việc,
Cười gượng rồi xem mai nở hoa!