Trâu ơi ta bảo trâu này (II)

Người dân Việt Nam từ ngàn xưa đến nay vốn giàu tình cảm. Những gì xảy ra hàng ngày xung quanh họ. Thiên nhiên, cuộc sống, công việc được cảm nhận với những cảm xúc sâu sâu ấy đã ngưng đọng lại thành những lời thơ lưu truyền rộng rãi mà ngày nay vẫn được giữ gìn: ca dao. Ca dao là một kho tàng phong phú những kinh nghiệm và cảm xúc của con người Việt Nam về cuộc sống, con người, tình cảm. Trong đó nổi lên một mảng bao gồm những bài ca dao về người lao động và công việc của họ:

Trâu ơi ta bảo trâu này:
Trâu ra ngoài ruộng trâu cày với ta
Cấy cày vốn nghiệp nông gia
Ta đây trâu đấy ai mà quản công.
Bao giờ cây lúa có bông
Thì còn ngọn cỏ ngoài đồng trâu ăn.

Bài ca dao ấy là một điển hình của những bài ca dao lao động. Hãy cùng lắng nghe lời ca dao ấy để hiểu thêm về tâm hồn của người dân Việt Nam và những gì người xưa muốn gửi gắm đến chúng ta.

Mở đầu bài ca dao là tiếng gọi của người nông dân:

Trâu ơi ta bảo trâu này.

Hai tiếng “Trâu ơi” nghe thật thân thiết, đầy tình cảm. Con trâu trong cuộc sống của người nông dân Việt Nam vốn là một yếu tố rất quan trọng.

Con trâu là đầu cơ nghiệp.

Nhưng dù vậy, con trâu vẫn chỉ là một con vật trung thành và giúp ích cho con người vậy mà ở đây hai tiếng Trâu ơi kia như xoá đi cái ranh giới chủ tớ giữa người nông dân với con trâu. Tiếng gọi như gọi một người bạn, một người thân và tiếp theo đó là người nhắn nhủ: Ta bảo trâu này. Đọc những lời này, người ta không cảm nhận gì khác hơn là một lời khuyên nhủ, nhắn gửi hết mực chân tình. Người nông dân bảo với trâu:

Trâu ra ngoài ruộng trâu cày với ta.

Bảo trâu ra ngoài ruộng làm việc, người dân cày không dùng đến mệnh lệnh hoặc đòn roi mà là một lời nói thật chân tình. Nhất là từ với ta đầy thân thiết. Nó thể hiện sự gắn bó của người nông dân với công việc. Trâu cày với ta là sự chia sẻ của người nông dân với con trâu với con trâu trong những công việc cực khổ, nhọc nhằn như việc cày đồng. Nó càng chứng tỏ sự gần gũi giữa người lao động và con trâu, cái cày của họ, như một số câu ca dao khác cũng đã nói đến:

Trên đồng cạn, dưới đồng sâu.
Chồng cày, vợ cấy, con trâu đi bừa.

Câu tiếp theo vẫn là lời khuyên nhủ chân thành của người nông dân:

Cấy cày vốn nghiệp nông gia,
Ta đây, trâu đấy ai mà quản công.

Người nông dân Việt Nam luôn gắn bó với ruộng đồng – Sự nghiệp cha truyền con nối: Cấy cày vốn nghiệp nông gia. Từ vốn càng nhấn mạnh hơn sự gắn bó đó giữa cái cày, cây lúa với người nông dân.

Ta đây, trâu đấy ai mà quản công – Mấy từ ta đây – trâu đấy nhịp nhàng, thể hiện sự gắn bọ cũng trong công việc đồng áng, cùng với tiếng ai thể hiện sự trân trọng của người nông dân đối với con trâu, coi nó cũng như con người. Đặc biệt là cụm từ ai mà quản công nghe thân thương lạ. Nó như lời nói yêu thương dành cho một người bạn thân mật và đầm ấm. Hiểu sâu hơn, đây chính là lời nhắn gửi đến con người xưa và nay trong xã hội: lao động thì phải hết lòng, tận tuỵ, đừng nên tiếc công, ngại khó. Cùng nhau dốc sức làm việc thì mới mong có được thành quả:

Bao giờ cây lúa có bông
Thì còn ngọn cỏ ngoài đồng trâu ăn.

Đây là lời hứa hẹn phần thưởng dành cho công sức lao động bỏ ra. Trâu giúp người cày cấy, người có được hạt lúa thơm thì trâu cũng được thưởng những ngọn cỏ tươi xanh. Đó chính là lời hứa hẹn đối với con người: cùng nhau lao động hết lòng, khi có được thành quả thì mỗi người đều được đền bù xứng đáng công lao của mình.Bài ca dao là một bài học kín đáo gởi gấm đến chúng ta của người xưa. Xuyên suốt bài ca dao là giọng điệu chân tình, nhắn nhủ, tâm sự, nhẹ nhàng mà thấm thía. Bên cạnh đó, sự có mặt của thanh bằng tràn ngập trong bài ca dao và những hình ảnh thân quen: trâu, cày, ruộng đồng, lúa, cỏ… góp phần tạo nên bức tranh thôn dã quen thuộc, êm đềm. Lời lẽ nhẹ nhàng, thân thiết bài ca dao thể hiện tâm hồn của người nông dân Việt Nam: nhân hậu, bao dung và tình yêu công việc lao động của họ. Hơn thế nữa, bài ca dao giúp chúng ta hiểu hơn về giá trị của sự cần cù lao động trong cuộc sống mà chúng ta đã được biết một phần qua một số bài ca dao khác:

Cày đồng đang buổi ban trưa,
Mồ hôi thánh thót như mưa ruộng cày
Ai ơi! Bưng bát cơm đày,
Dẻo thơm một hạt đắng cay muôn phần
Ai ơi đừng bỏ ruộng hoang
Bao nhiêu tấc đất tấc vàng bấy nhiêu.

Đọc bài ca dao, tôi thấy mình như được trở về miền quê Việt Nam, ngồi trong bầu không khí đầy mùi thơm rơm rạ mà nghe tiếng hát những bài ca dao văng vẳng, càng thấm thía hơn bài học trong bài ca thôn dã ấy. Trải qua bao tháng năm, bài học ấy vẫn không bao giờ là cũ đối với con người ngày nay; Hãy làm việc hết mình để có được những thành quả xứng đáng như những người nông dân xưa kia đã làm. Như bao bài và câu ca dao khác, bài ca dao này cũng cho tôi thêm hiểu, thêm yêu con người Việt Nam và tiếp nhận một bài học thấm thía để rèn luyện bản thân mình.

Trong kho tàng đồ sộ các câu ca dao, tục ngữ của Việt Nam, đã có rất nhiều những câu ca dao nói về hoạt động sản xuất nông nghiệp, như việc tăng gia sản xuất, về thời tiết, khí hậu, mùa màng….Đặc biệt trong kho tàng đồ sộ, phong phú ấy còn có những bài ca dao nói về công việc sản xuất, lao động, sự đồng lòng dốc sức trong hoạt động sản xuất nông nghiệp giữa con người với động vật, tiêu biểu trong số đó có bài thơ: Trâu ơi ta bảo trâu này/ Trâu ra ngoài ruộng trâu cày với ta/ Cấy cầy vốn nghiệp nông gia/ Ta đây trâu đó ai mà quản công.

Trong số các loài động vật nuôi trong gia đình, con trâu có lẽ là loài động vật chăm chỉ, cần cù và cũng gần gũi và hữu ích nhất đối với con người khi tham gia hoạt động sản xuất nông nghiệp. Con trâu là người bạn đồng hành của con người trong hoạt động lao động, sản xuất, tăng gia ấy. Con trâu cũng cấp cho con người sức kéo, có thể giúp con người cày, bừa làm cho tơi đất, làm cho đất đai trở nên tơi xốp, màu mỡ từ đó mà cây lúa có thể sinh trưởng và phát triển tươi tốt. Trong quá trình lao động sản xuất đó, ông cha ta đã sáng tác thành những bài ca dao hay nói về việc con người và các loài vật cùng nhau sản xuất, nói về người bạn lao động của mình là con trâu thì cũng có bài ca bảo trâu đầy tha thiết:

Trâu ơi ta bảo trâu này
Trâu ra ngoài ruộng trâu cày với ta

Lời của bài ca dao cũng là lời của người tâm sự của người nông dân với chú trâu của mình. Đặc biệt lời nói này cũng đầy chân thành, tha thiết “Trâu ơi ta bảo trâu này”, ở đây người nông dân không chỉ coi con trâu là một loài động vật nuôi trong gia đình mà còn coi nó như một người bạn thực thụ. Lời nói đầy tha thiết, giống một lời dãi bày, lời tâm sự giữa những người bạn hơn là giữa người chủ với vật nuôi. Người nông dân tha thiết gọi trâu ơi, tiếng gọi cất lên từ chính tấm lòng của người nông dân, sau tiếng gọi đó là sự dãi bày đầy chân thành của người nông dân về việc cày cấy, sản xuất nông nghiệp của mình.

“Trâu ra ngoài ruộng trâu cày với ta”, thông thường, công việc cày bừa đất là công việc tất yếu mà mỗi con trâu phải làm, đây cũng là một trong những nguyên nhân chính mà người nông dân thường nuôi trong gia đình một con trâu, họ muốn dùng trâu làm sức kéo, đỡ đần công việc vất cả của nghề nông. Tuy nhiên, người nông dân trong bài ca dao này không hề coi việc lấy sức kéo của con trâu là một lẽ hiển nhiên, một công việc tất yếu mà chúng phải làm. Giọng điệu của người nông dân vẫn tha thiết thế, dường như người nông dân còn đang bày tỏ mong muốn của mình về việc con trâu sẽ cùng mình ra đồng, cùng mình sản xuất, hoàn toàn không phải một sự ra lệnh, câu nói thiết tha ấy còn như một lời gợi dẫn, lời cầu khẩn đầy tha thiết.

Ngoài việc bày tỏ mong muốn cùng với con trâu hợp tác trong sản xuất, người nông dân còn giải thích những lí lẽ chân thành vì yêu cầu, mong muốn của mình. Rằng việc nhà nông phải lao động sản xuất thì nó là cái lẽ tất yếu, và việc con người và vật nuôi, ở đây là con trâu cùng nhau làm ăn sản xuất cũng là việc tự nguyện, xuất phát từ tấm lòng của hai bên, bởi ở đây người nông dân ngay từ đầu đã coi con trâu là một người bạn, một người đồng hành trong công việc:

Cấy cày vốn nghiệp nông gia
Ta đây trâu đó ai mà quản công

Người nông dân đã nói ra những chia sẻ chân thành, cũng là những sự thực trong thực tế lao động, sản xuất. Trong xản xuất nông nghiệp, luôn đòi hỏi cần có sự thận trọng,tỉ mẩn trong từng khâu, trong từng giai đoạn của quá trình sản xuất, trong đó, việc đầu tiên mà người nông dân phải thực hiện khi trồng những cây lúa xuống, đó là việc cày đất. Mà công việc này lại rất nặng nhọc, nếu chỉ dựa vào sức người thì bao nhiêu cho đủ, vì vậy mà con người mới cần đến sự giúp đỡ của những con trâu. Như vậy, sự nhờ vả của con người cũng hoàn toàn là có lí do “Cấy cày vốn nghiệp nông gia”. Câu thơ sau đó lại thể hiện được sự gắn bó, thân thiết của con người đối với vật nuôi của mình, thể hiện được sự chung sức, đồng tâm trong việc sản xuất “Ta đây trâu đó ai mà quản công”, người nông dân cùng trâu tham gia vào sản xuất, cùng nhau chia sẻ những khó nhọc, và khi đã có sự đồng tâm đấy thì những khó khăn đấy cũng không còn là những vấn đề đáng quan tâm nữa “ai mà quản công”

Bài ca dao thể hiện được sự coi trọng của con người đối với các nhân tố hỗ trợ mình trong hoạt động sản xuất, bài ca dao thể hiện được sự ấm áp của tình người, bởi họ sống không chỉ tình nghĩa với con người mà còn gắn bó, coi trọng ngay cả với những loài động vật, bởi chúng là những con vật giúp họ trong quá trình sản xuất, lao động.

Từ ngàn xưa, người nông dân quanh năm vất vả một nắng hai sương ở ngoài đồng để làm ra củ khoai, hạt lúa nuôi mình và nuôi đời. Gắn bó với họ ngoài thửa ruộng còn có con trâu. Họ coi con trâu là đầu cơ nghiệp, là người bạn chí tình chí nghĩa:

Trâu ơi ta bảo trâu này,
Trâu ra ngoài ruộng trâu cày với ta.
Cấy cày vốn nghiệp nông gia,
Ta đây trâu đấy ai mà quản công.
Bao giờ cây lúa còn bông,
Thì còn ngọn cỏ ngoài đồng trâu ăn.

Bài ca dao đã thể hiện tình cảm yêu quý, biết ơn của người nông dân đối với con trâu – con vật đã giúp họ rất đắc lực trong lao động sản xuất.

Mở đầu bài ca dao là tiếng gọi trìu mến thiết tha:

Trâu ơi ta bảo trâu này,

Người nông dân không chỉ đơn thuần coi trâu là một con vật kéo cày mà còn là người bạn thân thiết. Họ tâm tình, trò chuyện với nó như với một người bạn. Không quý sao được khi con trâu là tài sản lớn. Không thương sao được khi từ sáng sớm cho đến nửa đêm, con trâu luôn làm việc bên cạnh con người. Con trâu gắn bó với người nông dân từ thuở ấu thơ cho đến lúc nhắm mắt xuôi tay. Vì vậy, quan hệ giữa người nông dân với con trâu không chỉ là mối quan hệ bình thường giữa người chủ và vật nuôi mà còn là quan hệ bạn bè tình sâu nghĩa nặng.

Ta thử hình dung một buổi sớm mai, người nông dân vai vác cày, tay dắt trâu, vừa đi vừa thủ thỉ: Trâu ơi ta bảo trâu này, Trâu ra ngoài ruộng trâu cày với ta. Cách xưng hô thật dịu dàng, thân mật. Việc cày đồng vất vả, mệt nhọc bởi trên đầu nắng như đổ lửa, dưới chân nước nóng như nung, cả trâu và người cùng chịu. Người thì mồ hôi thánh thót như mưa, trâu thì vươn cổ kéo cày bước đi nặng nề, chậm chạp. Người nông dân ta là thế đấy! Thương mình một, thương trâu mười.

Câu thứ ba và câu thứ tư khẳng định người và trâu gắn bó không rời trong công việc. Ta đây trâu đấy như hình với bóng, cùng làm việc vất vả trên đồng ruộng để làm ra củ khoai, hạt lúa. Trâu với người hiểu nhau trong từng cử chỉ, từng công việc.

Người không quản vất vả, trâu cũng chẳng ngại nhọc nhằn. Người hiểu công sức to lớn của trâu trong công việc nhà nông. Trâu là người bạn tốt, làm sao người có thể quên ơn? Mạch cảm xúc của bài ca dao đã phát triển từ sự gắn bó, biết ơn, đến lời hứa hẹn đền ơn:

Bao giờ cây lúa còn bông,
Thì còn ngọn cỏ ngoài đồng trâu ăn.

Công sức của người và trâu sẽ được đền bù xứng đáng. Cả hai đã cùng làm việc, cùng chịu dầm mưa dãi nắng thì sẽ cùng hưởng thành quả lao động. Người được hưởng những bông lúa vàng, trâu được hưởng những ngọn cỏ non. Cái điều tưởng chừng giản dị ấy lại là lời hứa trước sau như một của con người biết trọng nghĩa tình.

Bài ca dao là tiếng nói tâm tình của người nông dân với con vật gắn bó thân thiết suốt cuộc đời mình. Ngoài ra, bài ca còn thể hiện ước vọng của người nông dân muốn có một cuộc sống no đủ, lòng nhủ lòng cố gắng làm việc để có một vụ mùa bội thu. Những người lao động chân lấm tay bùn nhưng có một tấm lòng đôn hậu, thuỷ chung đáng quý biết bao!

Ca dao nói về lao động sản xuất phản ánh sinh động cuộc sống vất vả của người nông dân xưa kia. Dù cuộc sống khó khăn cực nhọc nhưng họ vẫn thiết tha với công việc, yêu quý từng tấc đất. Trong lao động, họ không chỉ yêu thương gắn bó với nhau mà còn trân trọng công lao của những con vật hữu ích đả giúp họ trong công việc đồng áng. Đây là một nét tình cảm cao đẹp của người nông dân Việt Nam.