Đối với việc “Xuất” và “xử” của người có đức hạnh tài năng, thì hành động theo lẽ trời, vui thú cũng theo lẽ trời. Trời là gỉ? Là sự trong sạch, là cái hư không, là sự lớn lao đó thôi. Bốn mùa gộp lại thành năm mà chẳng tỏ ra là có công, vạn vật chịu ơn mà chẳng lộ ra dấu vết. Không phải Trời là sự trong sạch, là cái hư không, là sự lớn lao, mà lại được như vậy sao?
Tướng công Băng Hồ nhà ta, lấy cái tài trời ban núi tặng để quyết định mưu lược cho nhà vua, làm xà cột cho Tổ tông đền miếu. Khi biến cố Đại Định xảy ra, Người đã có công dẹp yên nội loạn. Trong lúc vận nước đang như treo trên sợi tóc, Một mình gánh vác công việc nước nhà trong những ngày điêu đứng. Đấy chính là buổi đầu tạo dựng nên trời đất. Nếu không phải hành động theo lẽ trời, thì có thể làm được như vậy chăng? Đến khi loạn đã dẹp yên, việc nhân nghĩa đã sáng tỏ, Nghiệp đế đầy như âu vàng, Nước nhà vững như bàn đá, thì cái chí của Lưu Hầu, Tấn Công mới mạnh mẽ không gì ngăn cản được, đây lại là một việc làm tỏ rõ sự sáng suốt của Người để giữ mình vậy. Nếu không phải biết tìm thú vui theo lẽ Trời thì lại có thể được như thế chăng?
Lúc bấy giờ bèn tấu xin một khoảng đất hoang ở Côn Sơn,
Sắp xếp làm một căn nhà để về đó nghỉ ngơi. Hai đời vua khen ngợi công lao, không ép buộc cái chí của Người. Thuận theo ý ấy, bèn tìm nơi thích hợp, xem xét địa hình.
Một tiếng trống gọi, muôn người đông như kiến hợp lại, Phạt bụi dọn cỏ, san đồi bạt núi lấp hang. Khi ấy, suối nguồn được khơi thông, cỏ cây được dọn sạch, Phu thợ tài giỏi đủ các nghề, xây đắp không ngừng nghỉ, chưa đầy một tháng mà việc xây cất trang trí đều xong, Chỗ cao thoáng đãng, chỗ thấp bằng phẳng sạch sẽ, sớm ra xa trông chỉ thấy một màu xanh, xung quanh bao bọc cảnh quan tươi đẹp diệu kỳ, nói chung các nơi nghỉ ngơi, chơi ngắm đều có đặt tên gọi riêng, nhưng toàn bộ khu đó gọi chung là “Thanh Hư động”.
Khi đã làm xong, Đức vua Duệ Tông tự tay làm văn bia, khắc lên trước mặt động. Đức Thái Thượng Hoàng tự tay làm bài minh bia, tạc vào dưới lèn đá, ý là để tuyên dương công trạng trước đây, và cũng là để tỏ sự khuyến khích ngợi khen Người vậy. Sau khi Cụ từ giã triều đình lui về, lúc thì ruổi ngựa vùng Gia Lâm, khi lại lướt thuyền ở chốn Bình Than. Hoặc cùng bạn Tạ Phó đi chơi núi Sáng, hoặc ca bài từ “Đã trở về” của Đào Tiềm. Tấm khăn che đầu, thong thả lên đèo, khói vờn đỉnh núi, ráng phủ cù lao, như gấm cuốn lụa giăng, như cỏ rừng hoa suối, phấp phới màu xanh, lạ lùng màu đỏ. Sóng lăn tăn dịu mát, tưởng có thể cầm lấy được, thơm thì muốn nuốt, đẹp lại muốn ăn. Thường thì những cái gọi là trong mát, những tiếng vi vu, xa xa mà trống rỗng, thăm thẳm mà lặng yên, hợp với sự mong muốn của tai mắt và tinh thần, tất cả như đã hoà với khoảng không mênh mông mà rong chơi ra ngoài vạn vật. Chao ôi! Từ xưa tới nay giữa khoảng không gian này, tạo hoá bày ra những cảnh vật như thế để tiếp đãi con người đã nhiều. Nhưng rồi những việc thành công, Như là Tiêu Hà là người có tài còn bị đào bới, dập vùi; Mã Viện là người có mối chí thân nơi tiêu phòng còn bị mỉa mai. Đó chẳng phải là đã làm nên công trạng, mà không biết tìm con đường lui đó sao? Đến như là Vĩnh Thúc mười lần dâng sớ cầu xin được nghỉ, mà cái chí nhớ đến đất Dĩnh vẫn còn chưa thoả, Ôn Công một năm ốm đến cả nửa mà nỗi nhớ miền sông Lạc không được thoả lòng. Đó chẳng phải viêc lui về nghỉ ngơi cũng có khi phải chờ đợi, khó khăn đó sao?
Nay tướng công ta, lúc đầu Trời đã giúp cho cái hội công danh, Về sau Trời lại ban cho cái thú vui sơn thuỷ, tránh được cái tiếng thành công mà chẳng biết đường lui, khỏi cái nỗi phải thở than là muốn lui về mà không được. Chính là khi “xuất” với “xử”, “động” với ‘lạc” đều theo lẽ Trời cả. Vậy còn phàn nàn chi cái ý của tạo vật đã đãi ngộ người? Như thân phận một kẻ đại thần, khi tiến khi lui, lúc khinh lúc trọng, đều có quan hệ với vận mệnh nước nhà. Bởi thế người quân tử vẫn ôm mối lo suốt đời, đâu như kẻ hèn hạ thờ vua, đã lo được lại lo mất, Khi được thì a dua nịnh hót, chẳng việc gì mà chẳng làm; Khi mất thì hậm hực bỏ đi, trong lòng ấm ức. Như vây thì sao đáng mà bàn việc “xuất” và “xử” của người tài đức được?
Than ôi! Trời đất quang tạnh khó lường, Người giỏi kinh luân có hội, Được yên ổn mà bay lên khoảng trời xanh trong mát kia để gặp gỡ vui chơi ở chỗ mà tạo hoá sắp đặt ra để chờ người?
Niên hiệu Xương Phù thứ tám, năm Giáp Tý, tháng chạp. Nhị Khê Nguyễn Phi Khanh viết.
Đăng nhập bằng Facebook