Trần Tế Xương, hay còn được biết đến với bút danh Tú Xương, là một trong những nhà thơ trào phúng nổi tiếng nhất của Việt Nam cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20. Ông nổi tiếng với những vần thơ sắc sảo, hài hước nhưng cũng đầy triết lý sâu sắc về cuộc sống và xã hội đương thời. Bài thơ “Khôn Dại” là một ví dụ tiêu biểu cho tài năng và phong cách độc đáo của ông.

Bài thơ Khôn dại được viết theo thể thơ thất ngôn bát cú Đường luật, một thể thơ truyền thống đòi hỏi sự cân đối và hài hoà trong cấu trúc. Tám câu thơ được chia thành bốn cặp, mỗi cặp đều mang một ý nghĩa riêng nhưng lại liên kết chặt chẽ với nhau để tạo nên một tổng thể thống nhất. Vần ‘ôn’ được sử dụng xuyên suốt bài thơ, tạo nên âm hưởng êm ái, dễ nhớ.

Mở đầu bài thơ, Tú Xương đã khéo léo đặt ra vấn đề:

Thế sự đua nhau nói dại khôn,
Biết ai là dại, biết ai khôn.
Hai câu thơ này phản ánh một thực trạng xã hội: mọi người đều bàn tán, đánh giá về sự khôn dại của nhau. Tuy nhiên, câu hỏi tu từ ở câu thứ hai đã đặt ra một vấn đề mang tính triết lý sâu sắc: làm sao để phân biệt được ai thật sự khôn, ai thật sự dại? Qua đó, tác giả gợi mở cho người đọc suy ngẫm về bản chất phức tạp của con người và xã hội.

Tiếp theo, Tú Xương đưa ra những nghịch lý thú vị:
Khôn nghề cờ bạc là khôn dại,
Dại chốn văn chương, ấy dại khôn.
Ở đây, tác giả sử dụng phép đối lập một cách tài tình. “Khôn nghề cờ bạc” được coi là “khôn dại”, trong khi “dại chốn văn chương” lại được xem là “dại khôn”. Qua đó, Tú Xương đã phê phán những giá trị bị đảo lộn trong xã hội, nơi mà sự khôn ngoan trong những việc vô bổ như cờ bạc lại được coi trọng, trong khi sự ngây thơ, chất phác trong học vấn, văn chương lại bị xem thường.

Hai câu tiếp theo đào sâu hơn vào bản chất của sự khôn dại:
Này kẻ nên khôn đều có dại,
Làm người có dại mới nên khôn.
Tú Xương khẳng định rằng trong mỗi con người đều tồn tại cả sự khôn ngoan lẫn sự dại dột. Hơn thế nữa, ông còn nhấn mạnh rằng chính những lúc “dại dột” mới giúp con người trưởng thành và trở nên khôn ngoan hơn. Đây là một quan điểm sâu sắc về quá trình học hỏi và phát triển của con người.

Kết thúc bài thơ, Tú Xương đưa ra một kết luận đầy ý nghĩa:
Cái khôn ai cũng khôn là thế,
Mới biết trần gian kẻ dại khôn.
Hai câu thơ này mang đậm tính châm biếm. Tác giả mỉa mai việc ai cũng tự cho mình là khôn ngoan, nhưng chính điều đó lại phản ánh sự “dại khôn” của con người. Qua đó, Tú Xương một lần nữa nhấn mạnh sự phức tạp trong bản chất con người và xã hội.

Về mặt nghệ thuật, bài thơ sử dụng ngôn ngữ giản dị nhưng hàm súc, giàu triết lý. Việc sử dụng linh hoạt các cặp từ đối lập “khôn” và “dại” xuyên suốt bài thơ không chỉ tạo nên sự cân đối trong cấu trúc mà còn góp phần làm nổi bật chủ đề của bài thơ.

Tóm lại, bài thơ Khôn dại của Trần Tế Xương là một kiệt tác thể hiện tài năng và tư tưởng độc đáo của tác giả. Thông qua việc đặt ra những câu hỏi và nghịch lý về sự khôn dại, Tú Xương đã khéo léo phê phán những định kiến xã hội, đồng thời khuyến khích người đọc nhìn nhận vấn đề một cách đa chiều, không phiến diện. Bài thơ không chỉ có giá trị văn học mà còn mang ý nghĩa giáo dục sâu sắc, giúp người đọc suy ngẫm về bản thân và cuộc sống.