T.T.Kh.

Quá trình lần theo dấu vết con người bí ẩn này, chúng ta đã đưa ra được một số tiêu chí để xác định ai có thể là T.T.Kh. Thứ nhất, T.T.Kh phải là một người phụ nữ. Thứ hai, T.T.Kh phải là người thân thiết với nhà văn Thanh Châu. Cụ thể hơn, người đó phải là người yêu của nhà văn Thanh Châu. Như vậy, ta phải loại bỏ tất cả các “ứng viên” là nam giới như Thâm Tâm, Nguyễn Bính, J.Leiba... cùng một số “ứng viên” nữ như Trần Thị Khánh...

Vậy còn lại ai sẽ là người phù hợp với T.T.Kh? Đến đây, có lẽ ta cần cho nhân vật thật xuất hiện để đối chiếu. Trong số những người phụ nữ được giả định trước đây, chỉ có một “ứng viên” duy nhất phù hợp với vị trí của T.T.Kh theo tiêu chí nói trên. Đó chính là bà Trần Thị Vân Chung, người được tác giả Thế Nhật phát hiện ra và tiết lộ trong cuốn sách T.T.Kh, nàng là ai? Đây là nhân vật đã gây ra nhiều tranh cãi trên công luận vào năm 1994.

Xin nhắc lại một số thông tin về bà Trần Thị Vân Chung. Bà sinh năm 1919 tại Thanh Hoá. Sinh trưởng trong một gia đình khá giả, lớn lên lập gia đình với một người đỗ cử nhân luật, có lúc làm quan tri huyện, về sau làm đến chức Tổng trưởng Quốc phòng trong chế độ Sài Gòn.

Về văn chương, bà Vân Chung là người thường hay làm thơ, viết văn với bút danh Vân Nương, Tam Nương... Bà tham gia nhóm thơ Quỳnh Dao - nhóm thơ của những người phụ nữ đài các trưởng giả lúc trước ở miền Nam, thường làm thơ xướng hoạ với nhau như một sinh hoạt tinh thần. Nữ sĩ Mộng Tuyết cũng là một trong những chủ soái của nhóm thơ này. Bà đã có một số thơ đăng trên các báo ở Sài Gòn trước năm 1975. Năm 1986, bà cùng các con xuất cảnh sang Pháp. Bà vẫn tiếp tục làm thơ đăng trên các tạp chí tiếng Việt ở nước ngoài.

Năm 1994, khi cuốn sách T.T.Kh, nàng là ai? ra đời, nêu đích danh tên tuổi bà Vân Chung, thì chính bà Vân Chung đã công khai lên tiếng phủ nhận mình là T.T.Kh. Thư của bà từ Pháp gửi về được đăng tải trên Thanh Niên và một số tờ báo khác. Ngoài ra có một số độc giả cũng viết bài gửi đến báo, không tin bà Vân Chung chính là T.T.Kh. Điều này đã làm nhiều người ngờ vực tính chân thực của cuốn sách nói trên. Bởi vì cuốn sách được viết ra dựa trên sự tiết lộ vô tình của một người khác là bà Thư Linh, người quen biết với bà Vân Chung sau năm 1975 chứ tác giả không có thông tin trực tiếp.

Nhưng bên cạnh đó, một số tác giả lại ủng hộ việc cho rằng T.T.Kh chính là Trần Thị Vân Chung. Chẳng hạn tác giả T.N trên Báo Tuổi Trẻ chủ nhật ngày 2/10/1994 viết: “Đưa ra tên tuổi thật của T.T.Kh, với đầy đủ cuộc đời, nguồn gốc. Một nghi án văn học đã quá lâu, nay lỡ biết rồi thì không thể không công bố”. Tác giả Ngọc Tình trên Báo Sài Gòn Giải Phóng vào ngày 9.10.1994 cũng viết: “Cuối cùng bí mật đã được phát giác, tác giả cuốn sách giải trình đầy đủ tư liệu hơn nửa thế kỷ qua”. Báo Lao Động số ra ngày 13/10/1994 viết: “Một nghi án văn học đã gần 60 năm quanh một chùm thơ nổi tiếng của tác giả T.T.Kh. Đến nay, Thế Nhật với những tư liệu và chứng cứ rõ ràng mới bật mí được câu chuyện tình lãng mạn bậc nhất trong văn học Việt Nam này”.

Các ý kiến của người quan tâm rất không thống nhất với nhau như vậy. Riêng chúng tôi, khi xem xét lại tất cả các vấn đề, thật đáng ngạc nhiên là chúng tôi thấy bà Vân Chung có một nhân thân phù hợp với T.T.Kh đến kỳ lạ.

Trước hết, bà Vân Chung chính là người yêu của nhà văn Thanh Châu, tác giả truyện ngắn Hoa ti gôn. Đây là thông tin được chính nhà văn Thanh Châu xác nhận - một điều trước nay chưa từng được tiết lộ bởi người trong cuộc. Đây là một điều tối quan trọng, đáp ứng tiêu chí cần phải có của T.T.Kh (xin nhấn mạnh lại một lần nữa, bất cứ nhân vật nào, muốn là “ứng viên” để vào vị trí T.T.Kh thì theo quan điểm của chúng tôi, người đó phải là người yêu của nhà văn Thanh Châu).

Nhà văn Thanh Châu cùng sinh trưởng ở thị xã Thanh Hoá như bà Vân Chung, gia đình thuộc dòng dõi quan lại nhưng đến thời của ông thì gia cảnh sa sút. Ngược lại, gia đình bà Vân Chung lúc đó làm kinh doanh buôn bán, kinh tế khá giả hơn rất nhiều.

Thanh Châu là bạn của người anh ruột bà Vân Chung. Ông có dịp trò chuyện với cô em của người bạn mình là bà Vân Chung khi đi trên chuyến tàu từ Hà Nội về Thanh Hoá. Cuộc gặp gỡ định mệnh này đã khởi đầu cho một cuộc tình đầy nước mắt về sau.

Trở về Thanh Hoá, hai người tiếp tục qua lại với nhau và tình cảm ngày càng thắm thiết. Gia đình hai bên cũng đều biết việc này nhưng cuộc tình duyên không đi đến đoạn kết vì vấn đề môn đăng hộ đối. Sau cú sốc này, Thanh Châu ra Hà Nội sống, Vân Chung ở lại quê nhà, một thời gian sau thì đi lấy chồng. Chi tiết này phù hợp với câu thơ trong Bài thơ thứ nhất: “Ở lại vườn Thanh có một mình/Tôi yêu gió rụng lúc tàn canh/Yêu trăng lặng lẽ rơi trên áo/Yêu bóng chim xa nắng lướt mành”.

Ra Hà Nội một thời gian, Thanh Châu nhận được tin tức từ gia đình nhắn ra cho biết bà Vân Chung chuẩn bị lên xe hoa về nhà chồng. Câu thơ tiếp theo của T.T.Kh viết đúng như hoàn cảnh của bà Vân Chung: “Và một ngày kia tôi phải yêu/Cả chồng tôi nữa lúc đi theo/Những cô áo đỏ sang nhà khác/Gió hỡi làm sao lạnh rất nhiều”.

Mối tình giữa Thanh Châu và Vân Chung là một mối tình văn chương cao đẹp vì cả hai người đều có tâm hồn văn nghệ sĩ. Truyện ngắn Hoa ti gôn của Thanh Châu thể hiện đầy chất lãng mạn và những bài thơ của Vân Chung viết sau này cũng thật lãng mạn mà chúng tôi sẽ giới thiệu với bạn đọc trong kỳ tới để tiện so sánh với thơ T.T.Kh.

Sau khi chia tay, hai người không có điều kiện gặp lại nhau nữa vì đến năm 1954, hai miền Nam Bắc chia đôi, Vân Chung đã cùng chồng vào Nam còn Thanh Châu ở lại quê nhà. Mãi cho đến bốn mươi năm sau, khi miền Nam giải phóng, Thanh Châu mới tìm vào Sài Gòn để thăm lại cố nhân.

Nhà văn Thanh Châu đã trực tiếp xác nhận chừng đó thông tin với chúng tôi. Nhưng ông không đồng ý khi chúng tôi đặt vấn đề rằng T.T.Kh chính là bà Trần Thị Vân Chung. Vì vậy, chúng ta hãy tiếp tục so sánh đối chiếu.

Chúng ta thấy, trước hết việc giả định Trần Thị Vân Chung chính là T.T.Kh đã giải quyết được nhiều vướng mắc trong nghi án. Chẳng hạn chi tiết “vườn Thanh” làm nhiều người tranh cãi kịch liệt từ bao năm nay sẽ trở nên rất đơn giản khi đưa vào đây. Nếu chúng ta chấp nhận Vân Chung là T.T.Kh thì vườn Thanh sẽ được hiểu đơn giản hơn: đó là một cách nói hoa mỹ để chỉ thị xã Thanh Hoá, nơi mà hai người có nhiều kỷ niệm trong thời gian quen biết nhau.

Chúng ta hãy xét về nhân thân bà Vân Chung để so sánh với T.T.Kh. Trong phần phân tích thơ T.T.Kh, chúng ta đã đưa ra nhận định, tác giả này phải là một người sinh trưởng trong một gia đình khá giả, thuộc tầng lớp tân học. Điều này rất đúng với trường hợp của bà Vân Chung. Và Thanh Châu cũng là một người tân học: trước học cao đẳng tiểu học Vinh, sau ra Hà Nội học trường đạo.

Một điều quan trọng nữa là tuổi của “ứng viên”. Theo xác nhận của chính bà Vân Chung, thì bà sinh năm 1919, tính đến năm 1937 là bà đã 18 tuổi tròn. Đó là tính theo tuổi Tây. Còn theo tuổi ta thì đã 19. Như vậy bà hoàn toàn có thể lấy chồng hoặc chồng đi dạm hỏi vào trước năm 1937. Vậy thì đến tháng 9/1937, nếu là T.T.Kh thì bà có thể viết trong Hai sắc hoa ti gôn: “Nếu biết rằng tôi đã lấy chồng/ Trời ơi! Người ấy có buồn không”.

Cũng cần nhắc lại là khi bà Vân Chung lấy chồng, ông Thanh Châu ở Hà Nội chứ không ở quê nhà. Vì thế cho nên Vân Chung mới nghĩ rằng ông không biết việc bà đi lấy chồng. Chi tiết này phù hợp với câu thơ “Nếu biết rằng...”

Đến đây ta tạm dừng việc so sánh đối chiếu lại một chút để đọc lại những trang viết của ông Thanh Châu. Liên quan đến nghi án này, Thanh Châu đã viết cả thảy hai tác phẩm. Một là truyện ngắn Hoa ti gôn mà từ đó có thơ của T.T.Kh “hoạ” lại. Hai là bài tuỳ bút Những cánh hoa tim vào năm 1939 để kết lại câu chuyện. Ta thấy gì trong những trang viết của Thanh Châu?

Khi xa Vân Chung ra Hà Nội, Thanh Châu đã hết sức sầu thương về mối tình ấy. Trong bài tuỳ bút Những cánh hoa tim đăng trên Tiểu thuyết thứ bảy, ông viết: “Vì tôi thấy tôi cảm thấu hết được những cái gì là tê tái trong tình ái. Tôi có tất cả tâm sự của một người đã từng chua xót vì yêu”. Đó chính là sự chua xót về mối tình giữa ông và Vân Chung mà ngày nay ông đã xác nhận.

Vào thời gian này, tiểu thuyết Đoạn tuyệt của Nhất Linh cũng vừa mới ra đời. Đó là cuốn tiểu thuyết luận đề, có ý nghĩa đả phá những tập tục hôn nhân gia đình phong kiến ngự trị ngàn năm trong xã hội Việt Nam. Thế nhưng Nhất Linh cũng không sắp xếp nổi cho nhân vật Loan của mình trốn đi với Dũng mà phải để cho hai người chia tay nhau, Loan lên xe hoa về nhà chồng, Dũng cất bước ra đi chốn hải hồ. Ấy là vì lúc này hoàn cảnh xã hội chưa cho phép nhà văn thực hiện cuộc cải cách quá mạnh mẽ như vậy, dù là trong tiểu thuyết. Bởi quan niệm cổ xưa còn hết sức nặng nề. Như thế để thấy rằng, vào thời kỳ 1935 - 1937, những cô gái dù tân học đến mấy cũng rất khó có thể thoát ra được ngoài vòng cương toả của chế độ gia đình phong kiến. Tình cảnh của Thanh Châu và Vân Chung có lẽ cũng tương tự như tình cảnh của Dũng và Loan.

Trong truyện ngắn Hoa ti gôn của Thanh Châu, nhân vật chính là hoạ sư Lê đã rủ Mai Hạnh trốn đi Nhật để cùng nhau xây cuộc đời mới. Đó là lòng khát khao của những người đang yêu trước cảnh ngang trái tình duyên. Tuy nhiên, nhân vật Mai Hạnh không đủ can đảm thực hiện vì “em không phải là loại đàn bà có thể vượt hết được những khó khăn như anh tưởng”, vì “em bỗng sợ, em sợ gia đình tan tác, khổ thân thầy mẹ em”. Những chi tiết, hình ảnh tiếp theo trong truyện ngắn mang đầy ẩn ý. Chẳng hạn như chi tiết nhân vật Mai Hạnh chết đi, chi tiết dây hoa ti gôn trong thư báo tang rơi ra, chi tiết hoạ sư Lê đặt bó hoa lên nấm mộ nàng... Những chi tiết ấy mang đầy sự trách móc, hờn giận, đớn đau. Nửa phần muốn chôn chặt tình yêu xuống đáy mồ sâu, nửa phần nhớ thương quay quắt cuồng dại mãi không thôi. Ta tin rằng những nỗi niềm của nhân vật chính là nỗi niềm của tác giả. Những hoài niệm, u uất của nhân vật về những “cánh hoa tim vỡ” là của Thanh Châu.

Năm 1939, sau khi câu chuyện T.T.Kh đã đi qua, Thanh Châu cho đăng bài tuỳ bút Những cánh hoa tim trên Tiểu thuyết thứ bảy. Bài tuỳ bút này, một mặt ông phủ nhận mọi sự dính líu đến T.T.Kh, một mặt ông giãi bày tâm sự của mình.

Chính ra Thanh Châu đã bị ám ảnh bởi những cánh hoa ti gôn khi ông viết trong Những cánh hoa tim: “Một mùa thu cũ, tôi đã ngắt những bông hoa ấy trong tay và vò nát chúng nó đi trước một giàn hoa. Đó là thời kỳ tôi ốm dậy, buổi chiều thường đi thơ thẩn trong sân”. Ta nhớ rằng, tác phẩm Hoa ti gôn là truyện ngắn nhưng tác phẩm Những cánh hoa tim là tuỳ bút. Mà tuỳ bút là nói chuyện thật chứ không nói chuyện hư cấu. Thanh Châu đã vò nát những cánh hoa ti gôn vì lẽ gì? Phải chăng vì nó đã từng là “chứng nhân” một thời của tình yêu giữa ông và Vân Chung? Thanh Châu viết tiếp trong bài: “Bỗng nhiên, nhìn những cánh hoa đỏ trong tay, tôi nghĩ đến một quả tim rớm máu”.

Trong những phần trước, chúng ta đã nhắc đến chuyện những cánh hoa ti gôn. Giờ đây ta lại thấy rõ hơn chút nữa. Như vậy chính ra Thanh Châu là người đầu tiên nhìn thấy bông hoa ti gôn có hình quả tim vỡ chứ không phải nhân vật truyện ngắn hoạ sư Lê. Giữa Thanh Châu và Vân Chung có thể đã có nhiều kỷ niệm về loài hoa “đỏ như màu máu thắm phai” này. Cho nên Thanh Châu trong một đêm buồn bã nhớ nhung hoài niệm về mối tình xưa, xót xa nghĩ lại những cánh hoa tàn úa thuở nào, đã không kìm nổi lòng mình mà cầm bút viết nên truyện ngắn để giải toả cảm xúc, cũng là để gửi về “vườn Thanh” cho người xưa.

Vào thời kỳ 1937, những cô gái có tâm hồn văn chương lãng mạn đều tìm đọc tạp chí Tiểu thuyết thứ bảy. Vì thế truyện ngắn này đã đến tay Vân Chung ngay lập tức. Đọc xong truyện ngắn, Vân Chung chắc chắn cũng đau lòng không kém. Trong tình cảnh như thế, thì một người như Vân Chung hiển nhiên phải làm thơ để gửi lại cho Thanh Châu. Và những bài thơ ấy, rất có thể là những bài Hai sắc hoa ti gôn, Bài thơ thứ nhất, Bài thơ cuối cùng lắm chứ? Tại sao không?

Đến đây chúng tôi muốn trở lại với riêng bà Vân Chung. Trước đây có người đưa ra một số “ứng viên” nữ, nhưng không thấy nhắc đến lý lịch văn học của những người đó. Chúng ta nhớ rằng, nếu là T.T.Kh thì dứt khoát phải là một người cầm bút. Ít ra là phải như bà Vân Chung, có thơ in thành tập, có sinh hoạt văn học nơi này nơi kia, có thơ đăng báo...

Chúng tôi đã cố gắng sưu tầm được một ít thơ của bà Vân Chung để bạn đọc có thể đánh giá chúng. Trước hết xin đọc vài câu thơ của bà Vân Chung viết về mùa thu:

Nhớ những mùa thu trước
Êm cảnh thanh bình
Trăng ngà trải lụa thiên thanh
Khuôn hoa e ấp trên cành thắm tươi
Thế rồi
Bão táp mưa sa
Trăng tàn hoa tạ
Mông mênh sầu ngập biển đời
Trời thu lộng gió để người sầu thương
(Bài thơ cuối thu, 1960)

Hơi may se cả bầu trời
Hàng cây lá đã vàng phơi ít nhiều
Nhà ai một mái tịch liêu
Chìm trong làng vắng tiêu điều chiêm bao
(Vào thu, 1993)

“...Hoa leo ti gôn sắc đỏ, sắc hồng, sắc trắng năm nào cũng vậy, một mùa tàn lại một mùa nở. Nó chẳng giống lòng bất trắc của con người...”
KHÁI HƯNG (Gánh hàng hoa)

Sáng nào cũng vậy, hết giờ dạy vẽ ở trường Mỹ thuật về qua phố Tràng Tiền, hoạ sư Lê cũng không quên mua một bó hoa ti gôn. Đó là thói quen của hoạ sư mà không một người bạn hay người học trò thân nào là không biết rõ. Đến mùa hoa ti gôn nở nhiều nhất, trong nhà hoạ sư Lê người ta chẳng còn thấy một thứ hoa nào khác. Mà có người nào tẩn mẩn ngắt một nụ hoa nho nhỏ ấy xem kỹ, họ sẽ phải cho lời nhận xét của hoạ sư Lê là đúng: Hoa ti gôn hình quả tim vỡ làm mấy mảnh, màu hồng dịu như nhuốm máu đào. Rồi người ta phải tự hỏi thầm: “Tại sao hoạ sư Lê lại thích chơi cái thứ hoa trông như giấy ấy, để trong phòng quá một ngày đã rụng rồi? Chắc lại có điều tâm sự chi đây”.

*

Một buổi trưa – hồi đó Lê Chất hai mươi bốn tuổi, còn là một hoạ sĩ nghèo mới ở trường ra – một buổi trưa đạp xe về các vùng lân cận Hà Nội, Lê Chất rẽ vào làng Mọc với giá vẽ buộc trên xe. Người thiếu niên ấy đi tìm cảnh vẽ. Mà cảnh đẹp đây là một thiếu nữ chàng mới gặp chiều qua.

Đến gần một ngôi nhà cũ kỹ, trông ra dáng biệt thự của một ông quan hưu dùng làm chỗ nghỉ ngơi, Chất hãm xe, nghễnh cổ nhìn qua một hàng rào cây tốt um tùm. Chiều qua, lúc Chất sắp đạp xe rất nhanh qua đó, tình cờ liếc mắt vào nhà, bỗng thấy một thiếu nữ đứng trên một chiếc ghế cao, đang với tay lên những dây hoa đỏ trên giàn nứa. Người con gái mặc áo cánh lụa cụt tay, hở cổ, để lộ một màu da khoẻ mạnh, như thứ da thường ra nắng của những cô gái nhỏ. Hai má ửng hồng, vài sợi tóc trên vầng trán, cảnh “con gái hái hoa” ấy như một bức tranh linh động, khiến người hoạ sĩ phải dừng chân ngắm không chán mắt. Khuôn mặt đều đặn, vẻ đẹp thông minh, nhất là đôi môi có một nét vẻ lạ, đó là thứ nhan sắc hiếm hoi, ai trông thấy một lần đều in sâu trong trí nhớ. Thiếu nữ vô tình, bận gỡ hoa trên giàn đã để Lê Chất có thì giờ nhìn ngắm kỹ. Đến khi cô gái bước xuống đất, sắp vào nhà, đưa mắt nhìn ra đường thấy có người đứng nhìn mình, mới cau mày tỏ vẻ không bằng lòng.

Nhưng từ hôm đó, hôm nào hoạ sư cũng đạp xe vào làng Mọc, giá vẽ buộc trên xe, mà chẳng vẽ bao giờ, vì còn bận quanh quẩn gần biệt thự. Thiếu nữ động trông thấy bóng anh chàng là lẩn vào nhà.

Lê Chất chỉ được trông thấy nàng vài lần nữa rồi thôi bởi ngôi nhà hình như sau đó không có người ở nữa, ngày nào cũng chỉ nhìn thấy có một ông già cuốc cỏ trong vườn.

Rất lâu, Lê Chất mơ màng đến người thiếu nữ. Anh cố nhớ lại khuôn mặt, thân hình, hai cánh tay đẹp để trần, nhất là đôi môi của thiếu nữ. Anh đã vẽ nhiều croquis cất trong album để ghi giữ lại rồi dần dần cũng quên đi…

Lê Chất đã nổi tiếng. Thầy học cũ của anh vì mến tài, đã đưa anh lên một địa vị mà nhiều người ghen tỵ. Tranh của anh được nhiều báo nước ngoài nói đến và bán với giá cao: Anh đã bỏ lối phong cảnh để vẽ người. Tranh vẽ người, nhất là tranh vẽ đàn bà đã khiến các bạn Chất tặng cho cái tên: “Người lấy máu để vẽ các cô gái đẹp”. Hoạ sĩ đã trở nên giàu có, ăn mặc sang, khó tính. Lê Chất bây giờ đã đứng tuổi, từ lâu không còn là gã hoạ sĩ nghèo huýt sáo đạp xe quanh vùng lân cận Hà Thành đi tìm cảnh đẹp, với giá vẽ buộc trên xe đạp.

Mùa lạnh năm ấy, Lê Chất đi vẽ ở một vùng Vân Nam phủ. Trong một bữa tiệc chiêu đãi của toà lãnh sự Pháp, hoạ sĩ trông thấy một thiếu phụ ta, đẹp một vẻ khác thường, nhưng có dáng buồn. Chất bỗng ngờ ngợ như hơn một lần đã gặp người này. Ở đâu? Chất giật mình. Có thể nào? Nhưng quên làm sao được khuôn mặt ấy, đôi môi ấy? Nhờ một người quen giới thiệu, Chất được rõ: Thiếu phụ là vợ một viên chức trong toà lãnh sự.

Trong khi nhảy với thiếu phụ một bản tăng-gô, Lê Chất đột nhiên hỏi:

- Bà vẫn thích hái hoa ti gôn chứ?

Thiếu phụ nhìn chàng rất ngạc nhiên:

- Ông nói gì… tôi không hiểu.

- Có lẽ bà đã quên Hà thành, làng Mọc, cái biệt thự xinh xinh có một giàn hoa…

Người đàn bà ấy kêu lên, mắt long lanh:

- Có phải ông là cái anh chàng hoạ sĩ vẫn nhìn trộm tôi ngày trước đó không?

Nàng nói tiếp:

- Thảo nào mới nhìn ông tôi cũng tự nghĩ không biết đã gặp ở đâu rồi. Tám chín năm rồi đấy, thế mà chúng ta còn nhận được nhau…

Mai Hạnh – tên thiếu phụ – rất buồn ở Vân Nam phủ. Nàng không có bạn. Lấy một người chồng gia thế cân đối với nhà mình, cuộc đời nàng bằng phẳng nơi đất khách. Bây giờ gặp được người cùng xứ, người đó lại đã dự vào dĩ vãng tươi đẹp của mình, một hoạ sĩ nổi danh, nàng không có cảm tình với Lê Chất làm sao được? Hạnh thường đến chỗ hoạ sĩ trọ, thăm viếng mỗi ngày, và thuận cho chàng vẽ một bức chân dung.

Một buổi sáng, hai người đi chơi, trên một ngôi chùa Tàu cheo leo đỉnh núi, Lê Chất nói:

- Tôi biết thế nào trong đời tôi cũng còn gặp Hạnh, bởi vì không bao giờ tôi quên cái buổi chiều ở làng Mọc. Nhưng số mệnh khiến chúng ta gặp nhau lần này có phải là để chúng ta chỉ có thể thành đôi bạn thôi ư? Hạnh có đoán được lòng tôi lúc này không?

Mai Hạnh, giọng run run tái nhợt, giơ tay bịt miệng Lê Chất. Nhưng khi Chất đã ôm nàng thì Hạnh không cưỡng lại:

- Em cũng yêu anh ngay từ buổi đầu.

Thế là, hai người như sống trong một cơn mê.

Mai Hạnh cố chống chọi lại với tình yêu mỗi ngày một lớn, còn Lê Chất thì lo ngại, tính toán như ngồi trên đống lửa. Chàng định cùng Hạnh trốn đi Nhật, không cần danh dự, chức nghiệp, dư luận của người đời. Nhưng Mai Hạnh tuy yếu đuối hơn, rụt rè, e ngại sau cùng cũng nhận lời.

Lê Chất trở về Hà Nội, sắp đặt xong mọi việc, lo lót giấy tờ tiền bạc, đồ dùng đi xa, tất cả đã sẵn sàng, thì phút cuối cùng nhận được thư của Hạnh: “Chất, anh hãy đi một mình và quên em đi, vì em không có thể theo anh. Đừng giận em tội nghiệp, em không phải là loại đàn bà có thể vượt được hết những khó khăn như anh đã tưởng. Đến phút cuối cùng, em bỗng sợ, em sợ gia đình tan tác, khổ thân thầy mẹ em, chồng em khinh bỉ, tai tiếng ở đời, những lo ngại ở tương lai… Em thấy rằng: nếu đi với nhau chưa chắc chúng ta đã sung sướng. Anh thấy chưa? Em là một đứa hèn! Em không yêu anh được như anh tưởng đâu, vì em đã hy sinh anh cho tất cả những lo ngại trên kia. Vậy mà em yêu anh có thể chết vì anh được. Trong đời anh còn nhiều chuyện, anh có thể quên em được đấy! Nhưng còn em thì chẳng bao giờ, chẳng bao giờ! Vì em biết em sẽ không bao giờ tự an ủi được, bởi em đã làm hỏng đời em, nếu em chẳng theo anh…”

Trong thư, một dây hoa ti gôn nhỏ ép rơi ra: những nụ hoa chum chúm hình quả tim vỡ, đỏ hồng như nhuộm máu đào.

Lê Chất đặt một cái hôn trên những cánh hoa, và khóc. Nhưng đó là một kẻ đàn ông có nghị lực. Chàng đi du lịch xứ Phù Tang có một mình.

*

Bốn năm sau, một hôm hoạ sư Lê Chất thấy trên bàn giấy mình một phong thư viền đen báo tang. Ông mở ra xem thì đó là của người chồng Mai Hạnh báo tin nàng đã chết.

Hoạ sư đáp xe lửa đi Vân Nam ngay để một buổi chiều đặt trên mồ Mai Hạnh những dây hoa quen thuộc. Rồi trở về Hà Nội, ông mới sực nhớ ra rằng đã quên không hỏi xem Mai Hạnh đã chết vì một bệnh gì, một cơn cảm sốt…, hay vì sầu muộn…

Ngày nay, hoạ sư Lê Chất đã già, nhưng cứ đến mùa hoa ti gôn nở, không buổi sáng nào ông quên mua một ôm về thay thế hoa cũ trong phòng vẽ, vì thứ hoa ấy chóng tàn.

Năm 1989, Nhà xuất bản Khoa học - xã hội có in mẫu truyện ngắn của tôi (cùng một số truyện của Nguyễn Tuân, Thanh Tịnh v.v... thời kỳ 1930 - 1945). Bởi thấy còn nhiều người muốn hiểu rõ hơn về T.T.Kh, tôi đã đưa in lại truyện ngắn Hoa ti-gôn viết năm 1937 đăng ở Tuần báo Tiểu thuyết thứ bảy - truyện ngắn đã gây xúc cảm cho T.T.Kh. nên sau đó toà soạn Tiểu thuyết thứ bảy đã nhận được mấy bài thơ của T.T.Kh. gửi đăng liền được dư luận bạn đọc đương thời chú ý.

Sự thật, ngày nay truyện ngắn và thơ tình như của Xuân Diệu, Xuân Quỳnh, hay lắm chứ, nhưng tại sao từ 1937 đến nay vẫn còn người nhắc đến T.T.Kh?

Cuối năm 1989, một người bà con ở Canada đã gửi thư cho tôi nhờ chép lại mấy bài “thơ cũ” ấy. Và cũng vào dịp đó, tôi được nghe một băng ghi giọng ngâm thơ T.T.Kh. của một bà Hà Nội, nay là kiều bào ở Paris. Mới biết, nỗi bất hạnh của con người, điều ngang ngửa trong chuyện tình duyên đôi lứa, thời nào cũng gây được sự đồng cảm của người đồng loại... Và từ trước tới nay, người đọc các báo Nhân dân, Văn nghệ, sách Nhà xuất bản Văn học (Thơ Thâm Tâm) vẫn lại thấy có người tranh cãi về T.T.Kh.

Vậy T.T.Kh. là ai?

Có phải là Trần Thị Khánh? Hay Tào Thị Khê? Hay Tôn Thị Khuê? Trần Thị Khải, Thái Thị Khương? Ai mà biết được. Cho nên cuối bài truyện ngắn Hoa ti-gôn in lại năm 1989, tôi đã phải viết: “T.T.Kh. là ai? Lúc trước (1937), tác giả đã không cho biết địa chỉ, cũng như không chịu “xuất đầu lộ diện” cho tới ngày nay, nếu còn sống T.T.Kh. phải là lớp “cổ lai hy” rồi. Vậy nên quý trọng sự khiêm tốn của nhà thơ, hẳn có lý do “ẩn tích” của mình.

Viết như vậy, đâu có ổn. Như thế khác gì người đặt bó hoa lên ngôi mộ vô chủ, rồi ra về. Nhưng bạn đọc yêu thơ lại đòi hỏi khác. Người ta muốn biết T.T.Kh. đã vì ai, cho ai mà có thơ? Và người yêu T.T.Kh. có đích thị là Thâm Tâm, hay Nguyễn Bính, hay ai nữa...?

Năm 1986, anh Tô Hoài (trong bài viết về Trần Huyền Trân, đăng tuần báo Văn nghệ, số 45 tháng 11, 1986) cũng lại nhắc: “Câu chuyện tình u uẩn mà nhiều báo một thời bàn tán sôi nổi, nào Hai sắc hoa ti-gôn”, nào T.T.Kh., nào Thâm Tâm và Khánh hay là ai? Những éo le mơ hồ, các anh Thanh Châu, Thâm Tâm, Trần Huyền Trân, Nguyễn Bính - những đồng tác giả ấy - hôm nay cũng còn có bạn có thể kể lại rành rõ được, hay là cứ để mờ ảo mãi như thế...”

Hôm nay, nhân tìm lại những tư liệu còn giữ được, tôi muốn kết thúc cái chuyện cũ càng “mờ mịt” này bằng cách công bố thêm một điều lạ, là “thủ phạm” của sự “nhiễu” này, khiến thiên hạ càng đoán phỏng, đoán mò - chỉ tại Nguyễn Bính đã đăng một bài thơ (đề tặng T.T.Kh.), bài Cô gái vườn Thanh in năm 1940. Đọc lại bài thơ này, người ta thấy Nguyễn Bính có đến Vườn Thanh, trọ nhà một ông già, ông này kể cho nghe chuyện một thiếu phụ cũng “đêm đêm bên cạnh chồng già - bên cạnh bóng người xa hiện về”...

Và rồi Nguyễn Bính tự hỏi:

Bao nhiêu oan khổ vì tình
Cớ sao giống hệt chuyện mình gặp xưa?
Phải chăng, mình có nên ngờ
Rằng người năm ngoái bây giờ là đây?

Người ta trả lại cánh hoa tàn
Thôi thế duyên tình cũng dở dang
Màu máu ti-gôn đà biến sắc
Tim người yêu cũ phủ màu tang.
K. hỡi, người yêu của tôi ơi!
Nào ngờ em giết chết một đời
Dưới mồ đau khổ anh ghi nhớ
Hình ảnh em hoài, mãi thế thôi!
“Quên làm sao được thuở ban đầu
Một cánh “ti-gôn” đã khắc sâu
Một cánh hoa xưa màu hy vọng
Nay còn dư ảnh trái tim đau
Anh biết làm sao được hỡi trời
Dứt tình bao nỡ, nhớ không thôi
Thôi em hãy giữ cành hoa úa
Kỷ niệm ngàn năm một cuộc đời...

Các anh hãy chuốc thực say
Cho tôi những cốc rượu đầy rồi im
Giờ hình như quá nửa đêm
Lòng đau đau lại cái tin cuối mùa
Hơi đàn buồn như trời mưa
Các anh tắt nốt âm thừa đi thôi
Giờ hình như ở ngoài trời
Tiếng xe đã nghiến, đã rời rã đi
Tâm tình lạnh nhạt đâu nghe
Tiếng mùa lá chết đã xê dịch nhiều.
Giờ hình như gió thổi nhiều
Những loài hoa máu đã gieo nốt đời
Bao nhiêu nghệ sĩ nổi trôi
Sá chi cái đẹp dưới trời mong manh
Sá chi những chuyện tâm tình
Lòng đau đem chữa trong bình rượu cay...
(Bài này ghi: 1940)

Tiếng xe mở lối vu quy
Hay là tiếng cắt nàng chia cuộc đời
Miệng chồng KHÁNH gắn trên môi
Hình anh, mắt KHÁNH sáng ngời còn ghi...

KHÁNH ơi, còn hỏi gì anh?
Xưa tình đã lỡ nay tình lại nguyên...

Cố quên đi nhé, câm mà nín
Đừng thở than bằng những giọng thơ...

Là giết đời nhau đấy biết không?
Dưới giàn hoa máu tiếng mưa rung
Giận anh em viết dòng dư lệ
Là chút dư hương điệu cuối cùng...

Chỉ có ba người (?) đã đọc riêng
Bài thơ đan áo của chồng em
Bài thơ đan áo nay rao bán
Cho khắp người đời thóc mách xem...

Từ đây anh hãy bán thơ anh
Còn để yên tôi với một mình
Những cánh hoa lòng, hừ đã ghét
Thì đem mà đổi lấy hư vinh...

T.T.Kh. với những câu thơ xót xa cảm động:

Tôi vẫn đi bên cạnh cuộc đời
Ái ân lạt lẽo của chồng tôi
Và từng thu chết, từng thu chết
Vẫn giấu trong tim một bóng người...

Tôi và anh: Bính và Hoà
Ở đây xa chị, xa nhà, xa em...

Đây là giọt lệ phân ly
Ngày mai tôi ở, anh đi, bao giờ?...

Những bài thơ tình của nữ thi sĩ tài hoa T.T.KH đã xuất hiện lần đầu từ tháng 10/1937 đến tháng 7/1938 trên tuần báo Tiểu Thuyết Thứ Bảy (xuất bản ở Hà Nội) và tờ Phụ Nữ Thời Đàm (cũng xuất bản ở Hà Nội). Cho đến nay, đã gần 68 năm - hơn nữa thế kỷ, nhưng thơ của T.T.KH vẫn còn vang mãi trong lòng người yêu thơ, nhất là lĩnh vực nghệ thuật, vẫn giữ nguyên giá trị độc sáng của thơ ca tiền chiến mở đầu cho một giai đoạn đổi mới sau này.

T.T.KH chỉ xuất hiện ở một khoảng thời gian rất ngắn (chưa đầy một năm) trên 2 tờ báo. Và chỉ với 4 bài thơ thôi, nhưng kể từ ấy (1937) đã nảy sinh nhiều giai thoại, nhiều tranh luận, nhiều tác phẩm, bài báo thảo luận xung quanh cái bút danh bí ẩn viết tắc T.T.KH: T.T.KH là ai? Ai là người tình được T.T.KH nhắc tới trong 4 bài thơ bất hủ của nữ sĩ? Cuộc tình dở dang của họ đã xảy ra như thế nào? Hiện nay bà đã chết hay còn sống? T.T.KH là Trần Thị Khánh? Là Tào Thị Khê? Là Trần Thị Khải? Hay Thái Thị Khương? Chưa ai rõ...?

Để có cái nhìn khái quát về những diễn biến của các cuộc khám phá, tranh luận, nghiên cứu từ hơn 60 năm qua, chúng tôi chỉ xin tóm lược những nét chính:

Theo Hoài Thanh - Hoài Châu (trong Thi Nhân Việt Nam 1942) thì: “... Toà báo nhận được bài thơ “Hai sắc hoa Tigôn”, sau đó là bài “Bài thơ Thứ Nhất” đều có chung nét chữ run run. Từ đấy, Toà soạn Tiểu Thuyết Thứ Bảy không nhận thêm, và không biết rõ T.T.KH ở đâu? Và “Sau khi các bài thơ kia đăng rồi, các nhà văn bỗng xôn xao, có đến mấy người nhất quyết T.T.KH!” là người yêu của mình.

Trong số các nhà văn, nhà thơ “tự nhận” là người yêu của T.T.KH có Thâm Tâm (Nguyễn Tuấn Trình), Nguyễn Bính, Trần Huyền Trân, Thanh Châu, J. Leiba... và họ đã làm thơ đăng báo, công khai đề: “Tặng T.T.KH”, khiến dư luận càng xôn xao, và mờ mịt hơn.

Bên cạnh một số người “trong cuộc” lên tiếng (bằng thơ), có các nhà nghiên cứu, phê bình văn học cũng đã bỏ nhiều công sức, giấy mực để “quyết tìm cho ra” lý lịch, tông tích, đời sống ở quá khứ và hiện tại của nữ sĩ ẩn danh tài hoa T.T.KH. Đó là Hoài Thanh, Hoài Châu (VN Thi Nhân 1942), “T.T.KH là ai?” của Hoàng Tiến (1989), “Ghi thêm về Thâm Tâm và T.T.KH” của Mã Giáng Lân (1990), “Nói thêm về T.T.KH” của Thanh Châu (1990),“Thâm Tâm và T.T.KH” của Thế Phong, “Thâm Tâm và sự thật về T.T.KH” của Nguyễn Vỹ (1970), “Thơ T.T.KH ở nước ngoài”...

Gần đây, tháng 10/1994, nhà xuất bản Văn Hoá Thông Tin có cho xuất bản tập sách có tên “T.T.KH, Nàng là ai?” của tác giả Thế Nhật. Chúng tôi “tạm thời” ghi lại “lý lịch” của T.T.KH theo công bố của Thế Nhật: “T.T.KH tên khai sinh và thẻ căn cước là Trần Thị Chung (tên thường gọi là Trần Thị Vân Chung), sinh ngày 25/8/1919 ở Thị xã Thanh Hoá trong một gia đình quan lại. Bố mẹ Vân Chung có năm người con, ba gái, hai trai - Bà là trưởng nữ. Năm 1934, qua mai mối đã thuận gả chồng, cưới vợ. Chồng là luật sư Lê Ngọc Chấn, làm Tri huyện. Sau năm 1954, ông ở miền Nam (...). Năm 1986, ông Lê Ngọc Chấn qua đời ở Sài Gòn. Sau đó, bà cùng các con xuất cảnh sang Pháp. Hiện bà sống ở Dordogne miền Đông Nam nước Pháp (...).

Sau đây là nguyên văn 4 bài thơ tình bất hủ nổi tiếng của T.T.KH:

HAI SẮC HOA TIGÔN

Một mùa thu trước, mỗi hoàng hôn
Nhặt cánh hoa rơi chẳng thấy buồn,
Nhuộm ánh nắng tà qua mái tóc
Tôi chờ người đến với yêu thương!

Người ấy thường hay ngắm lạnh lùng
Dãi đường xa vút bóng chiều phong,
Và phương trời thẳm mờ sương cát,
Tay vít dây hoa trắng cạnh lòng...

Người ấy thường hay vuốt tóc tôi,
Thở dài trong lúc thấy tôi vui;
Bảo rằng: Hoa dáng như tim vỡ,
Anh sợ tình ta cũng vỡ thôi!

Thuở đó nào tôi đã hiểu gì,
Cánh hoa tan tác của sinh ly,
Cho nên cười đáp: “Màu hoa trắng
Là chút lòng trong chẳng biến suy!”

Đâu biết lần đi một lỡ làng,
Dưới trời gian khổ chết yêu đương
Người xa xăm quá, tôi buồn lắm
Trong một ngày vui pháo nhuộm đường.

Từ đó thu rồi, thu lại thu,
Lòng tôi còn giá đến bao giờ?
Chồng tôi vẫn biết tôi thương nhớ,
Người ấy cho nên vẫn hững hờ!

Tôi vẫn đi bên cạnh cuộc đời,
Ái ân lạt lẽo của chồng tôi;
Mà từng thu chết, từng thu chết,
Vẫn dấu trong tim bóng “một người”!

Buồn quá! Hôm nay xem Tiểu Thuyết,
Thấy ai cũng vì cánh hoa xưa;
Nhưng hồng, tựa trái tim tan vỡ,
Và đỏ như màu máu thắm pha.

Tôi nhớ lời người ta đã bảo tôi,
Một mùa thu trước rất xa xôi...
Đến nay tôi hiểu thì tôi đã,
Làm lỡ tình duyên cũ mất rồi!

Tôi sợ chiều thu nắng phớt mờ,
Chiều thu hoa rụng đỏ, chiều thu...
Gió về lạnh lẽo, chân mây vắng,
Người ấy sang sông đứng ngóng đò.

Nếu biết rằng tôi đã có chồng,
Trời ơi! Người ấy có buồn không?
Có thầm nghĩ tới loài hoa... vỡ,
Tựa trái tim phai, tựa máu hồng?

T.T.KH
(Tiểu Thuyết Thứ Bảy
ố 179, ngày 30/10/1937)

BÀI THƠ THỨ NHẤT

Thuở trước hồn tôi phơi phới quá,
Lòng thơ nguyên vẹn một làn hương...
Nhưng mà nghệ sĩ từ đâu lại,
Êm ái trao tôi một vết thương!

Tai ác ngờ đâu gió lại qua,
Làm kinh giấc mộng những ngày hoa,
Thổi tan âm điệu du dương trước,
Và tiễn người đi bến cát xa...

Ở lại vườn Thanh có một mình,
Tôi yêu gió rụng lúc tàn canh.
Yêu trăng lặng lẽ rơi trên áo,
Yêu nắng chia xa, nắng lướt mành!

Và một ngày kia tôi phải yêu,
Cả chồng tôi nữa lúc đi theo,
Những cô áo đỏ sang nhà khác,
Gió hỡi, làm sao lạnh rất nhiều!

Từ đấy không mong, không dám hẹn
Một lần gặp nữa dưới trăng nghiêm,
Nhưng tôi vẫn chắc nơi trời lạ,
Người ấy ghi lòng: “Vẫn nhớ em”!

Đang lúc lòng tôi muốn tạm yên,
Bỗng ai mang lại cánh hoa tim...
Cho tôi ép nốt dòng dư lệ,
Nhỏ xuống thành thơ khóc chút duyên!

Đẹp gì một mảnh lòng tan vỡ,
Đã bạc hoa tàn dấu xác xơ.
Tóc úa giết dần đời thiếu phụ,
Thì ai trông ngóng, chẳng nên chờ!

Viết đoạn thơ đầu lo ngại quá,
Vì tôi vẫn nhớ hẹn nhau xưa!
- “Cố quên đi nhé, câm mà nín,
Đừng thở than bằng những giọng thơ!”

Tôn run sợ viết, lặng im nghe,
Tiếng lá thu khô siết mặt hè...
Như tiếng chân người len lén đến,
- Song đời nào dám hẹn ai về?

Tuy thế tôi tin vẫn có người,
Thiết tha theo đuổi nữa, than ôi!
Biết đâu... tôi: Một tâm hồn héo,
Bên cạnh chồng nghiêm luống tuổi rồi!

T.T.KH
(Tiểu Thuyết Thứ Bảy
Số 182, ngày 20/11/1937)

ĐAN ÁO CHO CHỒNG

Chị ơi, nếu chị đã yêu,
Đã từng gặt hái ít nhiều đau thương...
Đã xa hẳn quảng đời hương,
Đã đem lòng gởi gió sương mịt mùng!
Biết chăng chị? Mỗi mùa đông,
Đáng thương những kẻ có chồng như em!
Vẫn còn thấy lạnh trong tim,
Đan đi đan lại áo len cho chồng...
Như con chim hót trong lồng,
Hạt mưa nó rụng bên sông bơ phờ!
Tháng ngày nổi tiếng tiêu sơ,
Than ôi! Gió đã sang bờ ly tan...

Tháng ngày miễn cưỡng em đan,
Kéo dài một chiếc áo len cho chồng.
Như con chim nhốt trong lồng,
Tháng ngày mong đợi ánh hồng năm nao.
Ngoài trời mưa gió xôn xao,
Ai đem khoá chết chim vào lồng nghiêm?
Ai đem lễ giáo giam em,
Sống hờ trọn kiếp trong duyên trái đời?
Lòng em khổ lắm chị ơi!
Trong bao tủi cực với lời mỉa mai...
Quang cảnh lạ, tháng năm dài...
Đêm đêm nghĩ đến ngày mai giựt mình!

T.T.KH
(Báo Phụ Nữ Thời Đàm - 1937)

BÀI THƠ CUỐI CÙNG

Anh hỡi! Tháng ngày xa quá nhỉ?
Một mùa thu cũ, một lòng đau...
Ba năm ví biết anh còn nhớ,
Em đã câm lời, có nói đâu?

Đã lỡ, thôi rồi! Chuyện biệt ly,
Càng khơi càng thấy luỵ từng khi...
Trách ai đem cánh “Tigôn” ấy,
Mà viết tình em được ích gì?

Chỉ có ba người đã đọc riêng,
Bài thơ “Đan áo của chồng em”,
Bài thơ đan áo nay rao bán,
Cho khắp người đời thóc mách xem...

Là giết đời nhau đấy biết không?
... Dưới giàn hoa máu tiếng mưa rung,
Giận anh em viết dòng dư lệ,
Là chút dư hương! Điệu cuối cùng!

Từ đây, anh hãy bán thơ anh,
Còn để yên tôi với một mình...
Những cánh hoa hồng, hừ đã ghét,
Thì đem mà đổi lấy hư vinh!

Ngang trái đời hoa đã úa rồi,
Từng mùa gió lạnh sắc hương rơi...
Buồn nghiêm thơ thẩn hồn eo hẹp,
Đi nhớ người không muốn nhớ lời!

Tôi oán hờn anh, mỗi phút giây...
Tôi run sợ viết, bởi rồi đây,
Nếu không yêu được thì tôi... chết!
Đêm hỡi làm sao tối thế này?

Năm lại năm qua cứ muốn yên,
Mà phương ngoài gió chẳng làm quên,
Và người vỡ lỡ duyên thầm kín...
Lại chính là Anh? Anh của em!

Em biết làm sao được, hỡi trời?
Giận anh, không nỡ, nhớ không thôi,
Mưa buồn mưa hắt trong lòng ướt...
Sợ quá đi anh! “Có một người”.

T.T.KH
(Tiểu Thuyết Thứ Bảy
Số 217, ngày 23/7/1938)

Nếu biết rằng tôi đã có chồng,
Trời ơi! Người ấy có buồn không?
Có thầm nghĩ tới loài hoa... vỡ,
Tựa trái tim phai, tựa máu hồng?

Người ấy thường hay vuốt tóc tôi,
Thở dài trong lúc thấy tôi vui;
Bảo rằng: Hoa dáng như tim vỡ,
Anh sợ tình ta cũng vỡ thôi!

ĐỌC THƠ T.T.KH CẢM TÁC

Nàng là người đẹp xứ Thanh (Hoá)
Tuổi Xuân phơi phới tâm tình mênh mang
Gặp chàng nghệ sĩ lang thang
Chiều Thu duyên sớm bẻ bàng chiều Thu
Lỡ duyên - số phận mịt mù...
Tigôn hoa máu, trời Thu lệ nhoà!
“Bài thơ Thứ Nhất” chia xa
“Bài thơ Đan Áo” đông qua úa tàn!
Tâm tình phong kín quan san,
Thơ đăng mặt báo phủ phàng đời hoa.
Ôi thiên tình sử - bi ca:...
Tháng năm, rồi lại ngày qua lạnh lùng!
“Bài thơ cuối” cuộc tình chung.
T.T.KH mịt mùng - Từ đây!
Sáu mươi năm - tìm bóng người.
Còn thơ sáng mãi bên trời yêu thương!

40 năm nay, nhà thơ Thâm Tâm đã là “người trong cõi nhớ”. Bạn bè đồng nghiệp của ông như Vũ Cao, Từ Bích Hoàng, Trần Độ, Tô Hoài... đã nhớ và kể lại cuộc đời hoạt động và sáng tác văn thơ của ông với một tình cảm chân thành trân trọng.

Thế nhưng nói đến Thâm Tâm, nhiều người nghĩ ngay đến T.T.Kh. T.T.Kh. là ai? Là người yêu của Thâm Tâm? T.T.Kh. chính là Thâm Tâm? Giữa T.T.Kh. và Thâm Tâm vào những năm 1937-1940 với những bài thơ tình tuyệt vời đã làm cho tên tuổi nhà thơ và nữ sĩ ấy vang vọng mãi trên thi đàn.

Những năm sau này, những đợt sóng, những luồng dư luận khác nhau về nghi vấn văn chương này vẫn dội lên. Một trong những chứng nhân quan trọng để làm rõ vấn đề là Thâm Tâm thì nhà thơ đã hy sinh trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp năm 1950... Ở Sài Gòn trước đây, nhất là năm 1970 người ta không ngớt tung ra những huyền thoại về Thâm Tâm và T.T.Kh. Vũ Bằng là người giỏi bịa chuyện đã làm rùm beng một dạo để tỏ mình là người từng trải, là người hiểu biết. Và trong những dịp ấy nhiều người cũng nhảy ra “ăn theo, bởi vì họ chỉ biết qua nghe, rồi nhặt nhạnh, thêm bớt, viết thành bài làm sang. Báo chí Sài Gòn lúc đó còn công bố thêm nhiều bài thơ giả cũng ký tên là T.T.Kh.

Hai năm nay, khi tập thơ Thâm Tâm ra đời, sự mến mộ của người đọc đối với nhà thơ được khẳng định thêm. Và lại xuất hiện trên báo chí những bài thơ viết say sưa đến quá nhiệt tình. Anh Hoàng Tiến viết liền hai bài. Một bài thơ đăng trên Nhân dân chủ nhật (số 23 tháng 7-1989) kể về T.T.Kh. Anh còn nói bài thơ Các anh in trong tập thơ Thâm Tâm là trích một bài đăng ở Người Hà Nội (2-9-1989) để cung cấp bản đầy đủ Tống biệt hành của Thâm Tâm. Tư liệu anh có là từ nguồn nghe. Hai lần ở hai bài anh đều nói anh “may mắn” được gặp, được nghe cụ Lương Trúc, nhà thơ, bạn Thâm Tâm kể. Anh Hoàng Tiến nói: “Vì trách nhiệm của công việc khảo cứu và biên soạn, cũng như lợi ích của việc làm văn học sử sau này nên anh xin phép nhà thơ Lương Trúc cho công bố toàn bộ bài Tống biệt hành của Thâm Tâm. Đấy là một việc cần thiết và bổ ích (nếu như nghiêm túc, khoa học), chỉ tiếc một điều bằng lối văn lộng ngữ Hoàng Tiến đã đưa ra những nghi ngờ, những điều không có căn cứ. Vậy theo đó mà viết văn học sử, mà khảo cứu thì giấy mực đâu in cho xuể.

Trước khi nói về T.T.Kh, tôi xin có mấy đính chính ở một bài viết ngắn của Hoàng Tiến khi công bố bài Tống biệt hành.

Tập thơ Thâm Tâm do Nhà xuất bản Văn học in năm 1987 sao anh nói là Nhà xuất bản Giáo dục?

Giữa năm 1950 Thâm Tâm đi chiến dịch, làm báo mặt trận và hy sinh ở gần biên giới vì cơn bệnh tai ác, anh chỉ ghi nơi hy sinh: “Ở rừng Việt Bắc”.

Đúng là bài Tống biệt hành có một khổ cuối nữa mà Thi nhân Việt Nam cũng như Thơ Thâm Tâm không đưa vào. Khổ thơ đó như sau:

Mây thu đầu núi, gió lên trăng
Cơn lạnh chiều nao đổ bóng thầm
Ly khách ven trời nghe muốn khóc
Tiếng đời xô động tiếng hờn căm.

Mây thu đầu núi gió lên trăng
Cơn lạnh chiều nao đã đổ thầm
Ngừng ở ven trời nghe tiếng khóc
Tiếng đời xô động tiếng lòng căm.

Từ hồi còn nhỏ tôi đã được hân hạnh quen biết các nhà thơ Thâm Tâm, Trần Huyền Trân. Tôi đã thuộc lòng hầu hết thơ của các ông, và được các ông kể cho nghe nhiều chuyện liên quan đến văn học, nhưng tuyệt nhiên không một lần nào nói về lai lịch của T.T.Kh. Ngay cả sau khi cuốn Thi nhân Việt Nam của Hoài Thanh - Hoài Chân ra đời, có in cả thơ Thâm Tâm, Trần Huyền Trân và bài thơ mang tên T.T.Kh. các ông cũng không hề nói đến chuyện ấy. Trong Thi nhân Việt Nam viết về T.T.Kh. như sau: “Hồi tháng 9-1937, Tiểu thuyết thứ bảy đăng một truyện ngắn của ông Thanh Châu: “Hoa ti-gôn”. Ít ngày sau toà báo nhận được bài thơ nhan đề: -”Bài thơ thứ nhất”. Rồi lại nhận được một bài nữa: “Hai sắc hoa ti-gôn”. Hai bài đều ký T.T.Kh. và đều một nét chữ run run. Từ đấy toà soạn Tiểu thuyết thứ bảy không nhận được bài báo nữa và cũng không biết T.T.Kh. ở đâu. Nhưng đến khi bài thơ kia đăng rồi, xóm nhà văn bỗng xôn xao. Có mấy người nhất quyết T.T.Kh. chính là người yêu của mình. Và người ta đã phê bình rất náo nhiệt...”

Sở dĩ Hoài Thanh viết như vậy vì có nhiều người làm thơ hưởng ứng thơ T.T.Kh. J.Leiba cho đăng lại bài thơ “Hai sắc hoa ti-gôn” trên và viết mấy câu cảm đề phía dưới như sau:

Anh chép bài thơ tự trái tim
Của người thiếu phụ lỡ làng duyên.
Lời thơ tuyệt vọng ca đau khổ
Yên ủi anh và để tặng em.

Cho tôi ép nốt dòng dư lệ
Nhỏ xuống thành thơ khóc chút duyên.

Các anh hãy uống thật say
Cho tôi những cốc rượu đầy rồi im
Giờ hình như quá nửa đêm
Lòng đau, đau lại cái tin cuối mùa
Hơn đàn buồn như trời mưa
Các anh tắt nốt âm thừa đi thôi
Giờ hình như ở ngoài trời
Tiếng xe đã nghiến đường rời rã đi
Tâm tình anh nhạt đâu nghe
Tiếng mùa lá chết đã xê dịch nhiều
Giờ hình như gió thổi đều,
Những loài hoa máu đã gieo nốt đời
Bao nhiêu nghệ sĩ nổi trôi,
Sá chi cái đẹp dưới trời mong manh
Sá chi những chuyện tâm tình
Lòng đau đem chứa trong bình rượu cay!

Miệng chồng Khánh gắn trên môi,
Hình anh mắt Khánh sáng ngời còn mơ...
... Khánh ơi! Còn hỏi gì anh...

K. hỡi, người của tôi ơi,
Nào ngờ em giết chết một đời,
Dưới mồ đau khổ anh ghi nhớ,
Hình ảnh em hoài, mãi thế thôi!

Thôi em nhé, từ đây anh cất bước
Em yên lòng vui hưởng cuộc đời vui
Đừng buồn thương nhớ tiếc hoặc ngậm ngùi
Muôn việc thảy đều do nơi số kiếp.

Hơn 60 năm trôi qua những câu thơ:

Tôi vẫn đi bên cạnh cuộc đời
Ái ân lạt lẽo cuả chồng tôi
Mà từng thu chết, từng thu chết
Vẫn giấu trong tim một bóng người.
..........................................

Khi bản thảo cuốn sách này vừa hoàn thành, chúng tôi đã tóm tắt toàn bộ nội dung để công bố trên báo Thanh Niên. Sau khi báo đăng tải, chúng tôi nhận được rất nhiều ý kiến thắc mắc từ bạn đọc. Do là giải đáp thắc mắc nên chúng tôi chọn cách trình bầy dưới dạng một bài trả lời phỏng vấn:

Độc Giả: Thưa anh, có một thắc mắc rất phổ biến cuả nhiều người, tồn tại từ khi có hiện tượng T.T. Kh cho đến nay. Đó là vì sao T.T.Kh phải ẩn mình, bởi nếu nhận mình thì là một điều vinh quang chứ có sao đâu?

- Ai cũng thắc mắc như vậy bao năm rồi nhưng tại sao không ai thấy cho là vào cái thời kỳ 1937 ấy, những câu thơ cuả T.T.Kh quả thật là dữ dội, vượt ra khỏi vòng lễ giáo. Từ sau khi T.T.Kh, trong thơ tình VN chúng ta không thấy có bài nào đạt được sự dữ dội như vậy, kể cả thơ Xuân Quỳnh. Mời bạn đọc cứ đọc lại T.T.Kh: Tôi vẫn đi bên cạnh cuộc đời /Ái ân lạt lẽo cuả chồng tôi /Mà từng thu chết, từng thu chết / Vẫn giấu trong tim một bóng người.” Rồi thì: Đâu biết lần đi một lỡ làng/ Dưới trời đau khổ chết yêu đương/Người xa xăm qúa tôi buồn lắm/ Trong một ngày vui pháo nhuộm đường” Hoặc là: “Nếu biết rằng tôi đã có chồng/ Trời ơi người ấy có buồn không..” Tôi có thể nói chắc rằng không một người con gái có chồng nào đủ can đảm đứng ra nhận mình là tác giả của những câu thơ đó đâu, dù sau khi nhận xong thì được trao ngay một giải thưởng văn học lớn đi chăng nữa. Tôi nói ngay cả thời bây giờ cũng không còn ai dám nhận chứ đừng nói tới những năm tháng đó. Những câu thơ ấy tác giả phải sống để bụng chết mang theo.

Độc giả: Thế còn sáu mươi năm sau, khi Thế Nhật viết cuốn T.T.Kh nàng là ai?, thì mọi thứ ràng buộc có lẽ không còn nữa đối với TTKh. Vậy giả sử bà Vân Chung đúng là T.T.Kh thì việc gì bà phải phủ nhận mình, phải phản ứng dữ dội như vậy? Bà Vân Chung cón nói rằng nhận mình là T.T.Kh thì việc gì bà phải phủ nhận mình, phải phản ứng dữ dội như vậy? Bà Vân Chung còn nói rằng nhận mình là T.T.Kh là một điều vinh quang nhưng tiếc rằng không thể nhận được vì mình không phải là T.T.Kh, sợ một ngày nào đó có “T.T.Kh thật” xuất hiện thì xấu hổ. Nhiều người cho rằng bà Vân Chung nói như thế nghe ra có vẻ chân thành. Anh có nhận xét gì vế ý kiến này?

- Đúng là lời tuyên bố của bà Vân Chung quá cứng rắn khiến ai nghe qua nấy đều phải tin. Tôi dẫn chứng câu chuyện này: một biên tập viên văn học đầy kinh nghiệm của một nhà xuất bản khi đọc bản thảo của tôi đến đoạn này đã hoàn toàn bác bỏ phần giải mã phía trước của tôi và tuyên bố không thể tin Vân Chung có thể là T.T.Kh. Ban biên tập nhà xuất bản gửi bản thảo cho một biên tập viên thứ hai đọc lại thì người này cũng có nhận xét tương tự. Như vậy là khó tin thật. Cho nên chỗ này phải tinh mắt chứ suy diễn theo kiểu chủ quan bình thường là không lý giải nổi. Nếu ai đã đọc cuốn sách T.T.Kh nàng là ai? của tác giả Thế Phong thì thấy rõ cuốn sách này viết quá gây sốc, không thể chịu đựng nổi. Vấn đề nằm ở chỗ đó. Vân Chung phủ nhận mình là T.T.Kh chính là để phủ nhận cuốn sách của Thế Phong mà thôi. Và khi đã phủ nhận thì phải nói sao cho người ta tin tuyệt đối, còn nếu nói yếu ớt quá thì chẳng thà im lặng còn hơn. Nói thật, nếu trong đời thường người ta còn phải “thề độc” nữa kia chứ nói như vậy ăn nhằm gì. Hiện ông Thanh Châu còn sống ở TP.HCM, bà Vân Chung còn sống ở Pháp, hai người đâu có phản ứng gì khi tôi cho đăng tải tóm tắt bản thảo cuốn sách lên mặt báo đâu? Vì tôi viết nghiêm túc mà. Còn vấn đề như nhiều độc giả đặt ra, là đã qua sáu mươi năm rồi, không còn gì phải e ngại, nên nói đúng là T.T.Kh thì bà Vân Chung sẽ đứng ra nhận liền. Lập luận như thế là không hợp lý đâu. Bà Vân Chung phản ứng mạnh là do cách viết của ông Thế Phong. Nếu ông Thế Phong viết hiền lành hơn, thì có lẽ bà vân Chung sẽ không phản đối. Nhưng chỉ không phản đối thôi. Còn nói nếu việc tự nhận thì tôi xin thưa rằng, không bao giờ có chuyện đó. T.T.Kh không bao giờ làm cái việc đứng ra nhận mình đâu. Không nhận mình thì mới đúng là T.T.Kh. Chứ còn bây giờ giả sử có người nào đó đứng ra nhận mình là T.T.Kh thì tôi có thể nói ngay rằng đó chắc chắn không phải là T.T.Kh.

Độc giả: Anh có nhận xét gì về bức thư ngỏ của bà Vân Chung gửi độc giả trước đây?

- Bức thư này tuy phần đầu và phần cuối khẳng định mình không phải là T.T.Kh nhưng phần giữa lại đi sâu vào những chi tiết trong cuốn sách của ông Thế Phong. Nó lộ rõ ý định phủ nhận cuốn sách hơn là chứng minh mình không phải là T.T.Kh. Về mặt tâm lý, nếu không phải là T.T.Kh thì không phải nhiều lời lắm đâu. Chỉ cần khẳng định một câu “tôi không phải là T.T.Kh” là đủ rồi.

Độc giả: Thế còn bức thư ngỏ của bà Vân Chung gửi bà Thư Linh? Bức thư này rất quyết liệt, chứng tỏ tác giả bị bức xúc?

- Không phải là T.T.Kh thì thôi chứ làm gì mà bức xúc! Tôi thấy lời lẽ trong bức thư này rất nặng nề u ám. Nó cho thấy tác giả là một người có tâm hồn dễ bị tổn thương. Tôi nhớ lại những câu thơ cuả T.T.Kh thuở xưa cũng nặng nề u ám như thế. Chẳng hạn như câu thơ “Là giết đời nhau đấy biết không?/Dưới giàn hoa máu tiếng mưa rung.” Độc giả có thấy rằng, nếu bà Thư Linh chỉ phạm “cái tội” như bà Vân Chung nói là “vu khống” cho bà là T.T.Kh trong khi bà không phải là T.T.Kh thì “cái tội” ấy có gì nghiêm trọng đâu. Người ta nói mình là T.T.Kh chứ có nói gì xúc phạm danh dự nhân phẩm đâu mà phải giận dữ ghê thế! Sự giận dữ trong bức thư này thực tế vượt ra ngoài ranh giới bình thường. Nó cho thấy chỉ có bà Thư Linh phạm vào những “cái tội” như vi phạm lời thề không tiết lộ thân phận của bà Vân Chung chẳng hạn thì mới có sự giận dữ vậy.

Độc giả: Như vậy có thể tin rằng T.T.Kh chính là Trần Thị Vân Chung? - Tôi biết diễn đạt thế nào cho khỏi bị bắt bẻ về mặt câu chữ đây? Thú thật tôi rất muốn nói như vậy nhưng có lẽ tôi không nên nói thế mà nên nói thế này: tôi tin rằng từ nay về sau khó có ai có thể tìm ra một người nào khác phù hợp với T.T.Kh hơn Trần thị Vân Chung. Trần Thị Vân Chung sẽ đi vào lịch sử văn học như là một bóng hình kỳ lạ để từ đó người đời soi rọi ra con người thật của T.T.Kh.

Độc giả: Anh đã gặp bà Thư Linh, người đã tiết lộ câu chuyện rằng T.T.Kh chính là Trần Thị Vân Chung cho tác giả Thế Phong để từ đó người đời biết đến bà Vân Chung?

- Tôi có tìm gặp bà Thư Linh khi cuốn sách của tôi đã sắp viết xong. Tìm gặp với mục đích mượn một số bài thơ của bà Vân Chung để so sánh chứ không phải để hỏi xem bà Vân Chung có phải là T.T.Kh không. Bởi công việc giải mã của tôi độc lập với những thông tin đó. Bà Thư Linh đã cho tôi xem khá nhiều thơ của Vân Chung gửi tặng bà. Bà Thư Linh cho biết bà rất buồn vì mười năm nay tình bạn của bà và bà Vân Chung bị sứt mẻ trầm trọng từ khi Thế Phong viết cuốn sách.

Độc giả: nếu bà Vân Chung không phải là T.T.Kh thì thôi chứ việc gì mà phải giận lâu như thế? Có lẽ bà Vân Chung là T.T.Kh thật chăng?

- Cái này thì tuỳ suy luận của mọi người thôi. Nhưng tôi cũng đồng quan điểm đó.

Độc giả: - Anh đã tìm cách giải đáp câu hỏi ai có thể là TTKH nhưng anh chưa giải đáp được cái bút danh TTKH có nghĩ gì?

- Tôi chỉ có thể giả định ai có thể là TTKh mà thôi. còn vì sao người đó lại lấy cái bút danh khó hiểu đó thì tôi không thể suy luận được. Bởi việc lấy bút danh nhiều khi rất ngẫu hứng, không theo một quy luật nào cả. Tạm thời chúng ta chỉ thấy hai chữ TT trùng với chữ đầu của họ và tên lót của bà Vân Chung. Còn KH thì không biết do đâu mà có.

Độc giả: - Anh có nghĩ rằng mình đã khép lại được nghi án này không?

- Tôi tin rằng tôi là người cuối cùng khép lại được nghi án này sau 70 năm để ngỏ.

TRẦN ĐÌNH THU

(từ trang 81 đến 87)