Để tỉnh ngẫu ký 抵省偶記 • Tình cờ viết khi lên tỉnh

Rút từ Tích chỉ tập.

Năm 1885, kinh thành thất thủ, vua Hàm Nghi bôn đào, Pháp đưa Đồng Khánh lên ngôi, kêu gọi các cựu thần nhà Nguyễn hợp tác. Trần Văn Gia vẫn sống đời dạy học, không chịu ra làm quan, theo giặc. Chính quyền bảo hộ biết ông là một cựu thần có khí tiết, luôn theo dõi và tìm cách dụ dỗ. Trong lần triệu tập các sĩ phu về tỉnh, ông là người đầu sổ được viên công sứ Nam Định chú ý mời. Cuộc hành trình đến thành Vị, ông đi thuyền ngược dòng sông Ninh Cơ vào sông Hồng, đến đoạn quá Mỹ Lộc thì rẽ vào sông Nam Định. Ngồi trên thuyền, ông ôn lại kỷ niệm xưa qua những trận đánh oai hùng thời Văn Thân chống Pháp. Tàu đổ bộ của chúng từ ngoài biển vào, nghĩa quân cố ngăn bước xâm lăng của giặc, mồ chôn chúng vẫn còn rải rác hai bên bờ sông. Nhưng giờ đây, tình thế đổi thay, Pháp đã thống trị, vơ vét tài sản của dân Việt bằng cách đánh thuế rất nặng, cảm xúc làm bài thơ này.

[Thông tin 1 nguồn tham khảo đã được ẩn]