Trung Tân ngụ hứng Thơ ngụ hứng ở quán Trung Tân

Ở trên chỉ là bản dịch thơ (của Ngô Lập Chi)
Dưới đây là bản phiên âm bài thơ chữ Hán của Nguyễn Bỉnh Khiêm:

Trung Tân ngụ hứng

Nhân thôn quán tây nam,
Giang thuỷ quán tây bắc.
Trung hữu bán mẫu viên,
Viên tại Vân Am trắc.
Luân ưởng trần bất đáo,
Hoa trúc thủ tự thực.
Trượng lý tập hoa hương,
Trản giả xâm hoa sắc.
Điểu tị phanh trà yên,
Ngư thôn tẩy nghiễn mặc.
Khiển hứng nhậm thi cuồng,
Phù suy da hữu lực.
Nhân xảo, ngả giả chuyết,
Thuỳ tri chuyết giả đức,
Ngã chuyết, nhân giả xảo,
Thuỳ tri xảo giả tặc.
Kiền khôn tĩnh lý suy,
Cổ kim nhàn trung đắc.
Hiểm mạc hiểm thế đồ,
Bất tiển tiện kinh cúc.
Nguy mạc nguy nhân tâm,
Nhất phóng tiện quỷ quắc.
Quân tử cầu sở chỉ,
Chí thiện (1) tư vi cực.

(1) Chí thiện: Là tiêu chuẩn tuyệt đối về các sự lý ở đời.
Trong sách Đại học có câu: "Chỉ ư chí thiện" ý nói người học
vào bậc đại học phải đứng thật vững vào chỗ chí thiện.

Dịch nghĩa:

Thơ ngụ hứng ở quán Trung Tân (2)

Phía tây nam quán ấy có làng xóm,
Phía tây bắc quán ấy có sông ngòi.
Ở giữa có nửa mẫu vườn,
Vườn ở bên am Bạch Vân.
Bụi ngựa xe không bám vào được cái am ấy,
Hoa và trúc ở trong vườn chính tay tự trồng lấy.
Khi chống gậy, lê dép ra vườn chơi thì hương thơm của hoa bám vào gậy, dép
Khi nâng chén rượu để thưởng thức thì sắc hoa ánh vào chén rượu.
Khí đun nước để pha trà thì loài chim lánh khói,
Khi rửa nghiên mực, mực chảy xuống thì loài cá nuốt lấy.
Khi thích chí thì ngâm thơ tràn để tiêu khiển,
Lại nhờ có chén rượu nhắp cho hăng hái để đỡ sức già yếu.
Người ta khéo léo mà mình lại vụng về,
Biết đâu vụng về ấy lại là một đức tốt!
Ta khờ dại mà người thì xảo quyệt,
Biết đâu lòng xảo quyệt ấy lại là một cái hại lớn!
Khi tĩnh, suy lẽ tạo hoá,
Lúc nhàn, ngẫm việc xưa nay.
Không gì hiểm bằng đường đời,
Nếu không biết cắt bỏ đi thì toàn là chông gai cả.
Không gì nguy hiểm bằng lòng người,
Nếu không biết giữ gìn mà buông phóng ra thì hoá thành
quỷ quái cả.
Vì vậy, người quân tử phải tìm nơi đứng cho vững,
Lấy điều "chí thiện" làm tiêu chuẩn tuyệt đối.

(2) Quán Trung Tân: do Nguyễn Bỉnh Khiêm, khi về ở ẩn tại
quê nhà, đã cùng các vị bô lão dựng lên, vừa là nơi "thắng địa"
(vùng đất đẹp hơn cả), vừa là nơi nghỉ ngơi cho những người
qua đường. Quán Trung Tân đã trở thành đê tài quen thuộc
trong thơ văn Nguyễn Bỉnh Khiêm.

Sông ngòi vòng tây bắc,
Làng xóm bọc tây nam.
Giữa có nửa mẫu vườn,
Vườn ở bên Vân am.
Xe ngưa bụi không đến,
Hoa, trúc tay tự trồng.
Gậy, dép bén mùi hoa,
Chén, cốc ánh sắc hồng.
Rửa nghiên, cá nuốt mực,
Pha trà, chim lánh khói.
Ngâm thơ thừa tiêu dao,
Uống rượu thêm khoan khoái.
Người xảo ta thì vụng,
Ấy vụng thế mà hay!
Ta vụng người thì xảo.
Ấy xảo thế mà gay!
Tính suy lẽ trời đất,
Nghiền ngẫm việc xưa nay:
Đường đời rất ghập ghềnh,
Chông gai cần phải cắt.
Lòng người rất hiểm nghèo,
Buông ra liền quái quắc.
Quân tử biết răn mình,
Chí thiện làm mẫu mực.

Nguyễn Bỉnh Khiêm là nhà triết học vĩ đại để lại nhiều sấm kỳ linh diệu, là nhà thơ lỗi lạc của dân tộc trong thế kỉ XVI. Thơ ông hàm súc, hàm chứa chất triết lí, giáo huấn, thương dân, lo đời, ghét chiến tranh.

Nguyễn Bỉnh Khiêm (1491-1585) quê ở làng Trung Am, xã Lý Học, Vĩnh Bảo. Hải Phòng. Học giỏi, đỗ Trạng nguyên. Ông có câu thơ: “Văn khôi tam thượng tiến tài sơ”, nghĩa là 3 lần đỗ đầu vần cười mình tài tầm thường. Làm quan dưới triều Mạc một thời rồi ông treo ấn từ quan, về quê dựng am Bạch Vân, lấy hiệu là Bạch Vân cư sĩ, lập quán Trung Tân, xây Nghinh Phong kiều, mở trường dạy học, có nhiều học trò thành tài nổi tiếng như Phùng Khắc Khoan (Trạng Bùng). Nguyễn Dữ... Ông đức trọng tài cao, được người đời kính ái gọi là Tuyết Giang phu tử. Lúc ông mất, vua nhà Mạc truy phong là Trình Quốc Công.

Nguyễn Bỉnh Khiêm là nhà triết học vĩ đại để lại nhiều sấm kỳ linh diệu, là nhà thơ lỗi lạc của dân tộc trong thế kỉ XVI. Thơ ông hàm súc, hàm chứa chất triết lí, giáo huấn, thương dân, lo đời, ghét chiến tranh. Nhũng câu thơ viết về thiên nhiên rất tươi tắn, thú vị. Hiện còn lại gần 200 bài thơ Nôm trong “Bạch Vân quốc ngữ thi tập” và trên 1.000 bài thơ chữ Hán trong “Bạch Vân Am thi tập”.

Năm Nhâm Dần (1543) Nguyễn Bỉnh Khiêm thoái quan về sống giữa xóm làng quê hương. Mùa thu năm ấy, ông cùng các bô lão dựng quán Trung Tân làm chỗ ngồi chơi hóng gió và để khách qua đường nghỉ chân. Trong “Bài bia ở quán Trung Tân”. Nguyễn Bỉnh Khiêm nói rõ:

Có người hỏi ta rằng: “Quán ấy đặt tên Trung Tân có nghĩa là gì?”. Ta trả lời rằng: “Trung có nghĩa là đứng giữa không chênh lệch, giữ vẹn được điều thiện là trung, không giữ được điều thiện thời không phải là trung vậy, tân có nghĩa là cái bến, biết chỗ đáng đậu là bến chính, không biết chỗ đáng đậu là bến mê vậy”...

Trạng Trình có chùm thơ nhiều bài lấy nhan đề Trung Tân ngụ hứng. Bài thơ thứ nhất này gồm 24 câu thơ theo thể ngụ ngôn trường thiên, lấy vần trắc (bắc-trắc- thực sắc...) làm âm vận chủ đạo. Bài thơ dịch của Ngô Lập Chi rất hay, vừa giữ được nguyên điệu thanh thoát, vừa sát nguyên tác, nhất là phép đối.

Hai câu đầu nói lên vị trí quán Trung Tân:

Sông ngòi vòng tây bắc
Làng xóm bọc tây nam

Hoa, trúc tay tự giồng
Gây, dép bên mùi hoa
Chén, cốc ánh sắc hồng
Rửa nghiên, cá nuốt mực
Pha trà, chim lánh khói.
Ngâm thơ thừa tiêu dao,
Uống rượu thêm khoan khoái.

Ruộng hiềm đất áy, cày chưa chín,
Sách được câu thần dạ những ngong.
(Bài 111)

Trà sen, sáng đãi người đưa khát
Rượu thánh, hòm mời khách uổng say.
(Bài 140)

Vườn rau, sáng dạo, sương đầy dép
Bến cá, đêm trăng, bóng lọt thuyền.
(Ngụ ý - thơ dịch)

Người xảo thì ta vụng.
Ấy vụng thế mà hay!
Ta vụng, người thì xảo.
Ấy xảo thế mà gay!

Ta dại, ta tìm nơi vắng vẻ,
Người khôn, người đến chốn lao xao...

Chen chúc lợi danh đà chán ngắt.
Cúc tùng phong nguyệt mới vui sao!
Đám phồn hoa rót bước chân vào.
Sực nghĩ lại giật mình bao kể xiết.
(Thoát vòng danh lợi)

Quân tử biết răn mình,
Chí thiện làm mẫu mực.

Làng xóm quán Tây nam,
Tây bắc quán sông ngòi.
Giữa có nửa mẫu vườn,
Vườn bên Bạch Vân am.
Bụi ngựa xe không bám,
Hoa, trúc tự trồng lấy.
Ra vườn chơi chống gậy,
Hương hoa bám vào gậy,
Nâng chén rượu thưởng thức
Sắc hoa ánh chén rượu.
Pha trà chim lánh khói,
Rửa nghiên cá nuốt mực,
Thích chí ngâm thơ tràn
Nhờ có chén rượu nhắp
Hăng hái đỡ sức già.
Mình vụng, khéo người ta
Biết đâu vụng đức tốt!
Người xảo, khờ dại ta
Biết đâu lòng xảo quyệt
Là một cái hại lớn!
Khi tĩnh, suy tạo hoá,
Lúc nhàn, ngẫm xưa nay.
Không gì hiểm đường đời,
Nếu không biết cắt bỏ
Thì toàn là chông gai.
Không gì nguy hiểm bằng
Lòng người, không biết giữ
Buông phóng ra hoá thành
Quỷ quái cả mà thôi.
Vì vậy, người quân tử
Phải tìm nơi đứng vững,
Lấy điều “chí thiện” làm
Tiêu chuẩn tuyệt đối bám.