Thân em như hạt mưa rào

Mỗi bài ca dao tôi từng được nghe đều có hình ảnh làng quê, con người, sự vật, hoạt động… thân thiết, gắn bó với tuổi thơ của mình. Sau mỗi bài ca dao, tôi lại thấu hiểu hơn tâm hồn, tình cảm, tư tưởng hay nỗi lòng của con người Việt Nam xưa. Bài ca dao sau đây cũng là một ấn tượng sâu sắc với tôi, để lại trong tôi nhiều suy nghĩ:

Thân em như hạt mưa rào
Hạt rơi xuống giếng hạt vào vườn hoa

Đây là một trong số rất nhiều bài ca dao bắt đầu bằng từ “thân em” mà tôi từng biết. Ca dao dân ca có vô số bài bắt đầu bằng hình ảnh này:

Thân em như giếng giữa đàng
Người không rửa mặt người phàm rửa chân

Thân em như tấm lụa đào
Phất phơ giữa chợ biết vào tay ai

Hình ảnh “thân em” gợi lên nhiều điều. Từ “em” không xác định cụ thể ai đó mà là nhắc tới những người phụ nữ nói chung. Chữ “thân” đứng đầu như thể nhấn mạnh tới vẻ đẹp bề ngoài hoặc là thân phận, số phận của người phụ nữ. Hai chữ “thân em” giống như lời than thở dài của những người phụ nữ trong xã hội xưa. Mỗi bài ca dao là một lời than thì hẳn người phụ nữ xưa cảm thấy tủi hờn về cuộc đời mình nhiều lắm.

Mưa mang lại nguồn nước, nước là nguồn sống cho con người. Người ta từng quan niệm mưa chính là thứ thiêng liêng, là sự ban phát điềm tốt lành của ông trời cho con người và nước mưa là thứ nước tinh tuý của trời đất. Xưa kia, khi nước mưa còn sạch, người dân thường hứng để tích trữ và có thể uống trực tiếp. Nước mưa mát lành, tinh khiết tựa dòng sữa của bà mẹ thiên nhiên nuôi sống con người, cho mùa màng tươi tốt. Vào mùa hè thường có các trận mưa rào, cung cấp lượng nước lớn cho nông nghiệp lúa nước. Những trận mưa rào cứu ruộng đồng hạn hán, người dân có thể vui sướng mà nhảy múa trong mưa. Vì sao ta phải tìm hiểu kĩ về mưa rào như vậy? Bởi, nó có thể giúp ta hiểu rõ được “thân em” kia. Người xưa muốn khẳng định người phụ nữ thôn quê dáng dấp đằm thắm, mặn mà, nội tâm trong trẻo và giàu sức sống như cơn mưa rào.

Đến câu thơ thứ hai, mặt trái của cuộc đời người phụ nữ được thể hiện:

Hạt rơi xuống giếng hạt vào vườn hoa

Phải, mưa rào tuyệt vời đấy nhưng cuối cùng vẫn chỉ là phận mưa, nó có thể rơi xuống bất kì đâu. Nếu mưa xuống giếng sâu, nó sẽ chìm lặng dưới đáy u tối chờ người ta sử dụng. Nếu mưa may mắn hơn, nó sẽ rơi xuống vườn hoa, vừa làm đẹp cho vườn hoa, vừa như có giá trị hơn. Phận người phụ nữ cũng vậy, người phụ nữ được đến nơi tốt đẹp thì sẽ hạnh phúc nhưng nhỡ may rơi vào cảnh lỡ dở thì cũng đành chấp nhận. Họ không thể làm chủ cuộc đời mình. Bởi, họ bị ràng buộc vào những định kiến, lễ giáo hà khắc như “trọng nam khinh nữ”, “xuất giá tòng phu, phu tử tòng tử”… Phận Thuý Kiều (Truyện Kiều – Nguyễn Du) cũng vậy. Kiều lớn lên trong gia đình khá giả thì “êm đềm trướng rủ màn che”, gặp được tài tử Kim Trọng thì có tình yêu mãnh liệt, Kiều sa chân vào lầu xanh thì bị khinh rẻ coi như món hàng… Cuộc đời của nhân vật Thuý Kiều là minh chứng điển hình nhất cho câu ca dao trên.

Tóm lại, bài ca dao “Thân em như hạt mưa rào / Hạt rơi xuống giếng hạt vào vườn hoa” đã thể hiện nỗi tủi hờn của người phụ nữ xưa khi không được làm chủ cuộc đời, phải phó mặc cho số phận đưa đẩy. Quả thật, người phụ nữ muôn đời vẫn luôn phải chịu những bất công. Sẽ còn nhiều tiếng than thân hơn nữa nếu như chúng ta không trân trọng và giành lấy quyền lợi cho người phụ nữ.

Trong ca dao dân ca Việt Nam có cả một kho tàng những bài viết về thân phận của người phụ nữ. Phần lớn những bài viết đó viết về số phận hẩm hiu, bất hạnh của người phụ nữ. Chẳng hạn có bài ca dao:

Thân em như hạt mưa rào
Hạt rơi xuống giếng hạt vào vườn hoa
Thân em như hạt mưa sa
Hạt vào đài các hạt ra ruộng cày

Người phụ nữ trong xã hội xưa không hề có quyền bình đẳng, họ chỉ là phái thứ yếu trong xã hội, họ phải chịu nhiều bất công, đắng cay. Thân phận của người phụ nữ được ví như những hạt mưa rào, có hạt thì rơi xuống giếng tức là rơi vào một bể khổ trầm luân hun hút, không ai biết đấy là đâu, rồi cũng nhanh chóng tan ra hoà chung với nguồn nước sâu dưới giếng. Thế nhưng cũng có hạt mưa lại rơi vào vườn hoa, tô điểm làm đẹp thêm cho từng bông hoa. Nước gặp hoa là một sự kết hợp tinh tuý làm cảnh vật sắc hoa thêm tươi tắn, long lanh sắc màu. Hạt mưa chìm xuống lòng giếng sâu hun hút thì bặt tăm không ai biết, hạt mưa mắc vào cánh hoa thì lại tô điểm cho cả khu vườn. Cũng tương tự như vậy, hạt mưa sa khi sa vào đài các có nghĩa người con gái đã may mắn được sinh ra trong gia đình quyền quý trâm anh thế phiệt hoặc được gả vào trong nhà danh gia vọng tộc ăn sung mặc sướng, đài các, cao quý như một nàng công chúa. Cũng có người con gái lại sinh ra trong gia cảnh bần hàn, cơm không đủ ăn, áo không đủ mặc phải ngày ngày ra đồng làm việc bán mặt cho đất bán lưng cho trời, tối ngày lo miếng cơm manh áo. Cùng là người phụ nữ nhưng số phận của họ vô cùng bấp bênh lệ thuộc. Họ dường như không thể, không có quyền tự quyết định cuộc đời mình mà phải dựa vào may rủi và sự sắp đặt của người khác. Đó cũng chính là nỗi bất hạnh chung của người phụ nữ trong xã hội xưa. Bài ca dao cũng giống với câu:

Thân em như tấm lụa đào
Phất phơ giữa chợ biết vào tay ai

Người con gái chỉ như là đồ vật là một món hàng để người ta lựa chọn mà thôi.

Thân phận người con gái khi xưa vô cùng bèo bọt. Sinh ra là phụ nữ phải tuân thủ tam tòng tứ đức. Tam tòng ấy là tại gia tòng phụ, xuất giá tòng phu, phu tử tòng tử. Lúc ở nhà thì theo cha, lúc lấy chồng thì theo chồng còn khi chồng chết thì theo con. Người phụ nữ sống nhưng mãi vẫn chỉ là người “phụ”, là bước đệm cho nam giới, họ luôn phải đi theo cuộc đời của những người đàn ông. Tứ đức ở đây là công dung ngôn hạnh. Người phụ nữ phải đầy đủ những phẩm chất ấy nhưng cả 4 phẩm chất cũng không một phẩm chất nào cho thấy cái quyền của người phụ nữ, sự chủ động của họ.

Khi xưa thi sỹ Hồ Xuân Hương cũng từng vô cùng xót xa cảm thông cho thân phận người phụ nữ. Bà viết:

Thân em vừa trắng lại vừa tròn
Bảy nổi ba chìm với nước non
Rắn nát mặc dầu tay kẻ nặn
Mà em vẫn giữ tấm lòng son.

Trong lịch sử cũng có không ít người đã từng lên tiếng bênh vực và cảm thông cho số phận người phụ nữ. Đó là đại thi hào Nguyễn Du bày tỏ sự thương xót cho thân phận người con gái thông qua nàng Kiều, đó là ông Tú Xương thương vợ vất vả gánh vác cả gia đình,… Cũng có những người con gái may mắn sinh ra trong quyền quý, cao sang nhưng đó chỉ là con số ít. Người phụ nữ nhìn chung vẫn không có quyền tự lựa chọn cuộc sống cho mình.

Ngày nay xã hội đã phát triển và có những thay đổi tiến bộ hơn rất nhiều. Công cuộc đấu tranh đòi quyền bình đẳng cho phụ nữ, xoá bỏ tư tưởng trọng nam khinh nữ ngày một hiệu quả. Người phụ nữ đang ngày càng được tôn vinh, họ có quyền làm kinh tế, làm chủ gia đình, có thể tự ứng cử, bầu cử các cơ quan đoàn thể, có thể cùng tham gia vào những quyết định quan trọng nhất của gia đình và xã hội. Và điều đáng mừng hơn cả là phụ nữ đã được tôn trọng và cảm phục nhiều hơn, trở thành những người có thân phận bình đẳng trong xã hội.

Ca dao - dân ca phản ánh sinh động đời sống tinh thần phong phú của nhân dân lao động. Họ đã gửi gắm vào đó tiếng nói tâm tình chân thành tha thiết, với đủ mọi cung bậc buồn vui. Nhiều câu ca dao về hình thức và nội dung có những nét giống nhau nhưng mỗi câu lại mang một vẻ đẹp riêng, phù hợp với từng hoàn cảnh và tâm trạng khác nhau. Ví dụ một loạt câu mở đầu bằng cụm từ “Thân em” mà nội dung cùng đề cập đến phẩm chất tốt đẹp, cao quý và số phậm hẩm hiu, bất hạnh của người phụ nữ trong xã hội phong kiến ngày xưa.

Thân em như củ ấu gai,
Ruột trong thì trắng, vỏ ngoài thì đen.
Ai ơi nếm thử mà xem!
Nếm ra mới biết rằng em ngọt bùi.

Thân em như tấm lụa đào,
Phất phơ giữa chợ biết vào tay ai?
Em ngồi cành trúc, em tựa cành mai,
Đông đào tây liễu, biết ai bạn cùng?

Thân em như hạt mưa rào,
Hạt rơi xuống giếng, hạt vào vườn hoa.
Thân em như hạt mưa sa,
Hạt vào đài các, hạt ra ruộng cày.

Thân em như giếng giữa đàng,
Người khôn rửa mặt, người phàm rửa chân.

Thân em như đoá hoa rơi,
Phải chăng chàng thật là người yêu hoa?!

Thân em như con hạc đầu đình,
Muốn bay không cất nổi mình mà bay!

Ngậm ngùi, buồn thương, xót xa, cay đắng là cảm xúc chung bao trùm lên những câu ca ấy, khiến nó giống như tiếng thở dài than thân trách phận; tiếng khóc thầm tủi hờn, uất ức của người phụ nữ trước tình cảnh ngang trái, bất công. Trong xã hội phong kiến, họ bị tước đoạt quyền tự do, quyền được sống hạnh phúc và buộc phải phó mặc cuộc đời mình cho sự may rủi ngẫu nhiên của số phận. Cho dù bên trong cái hình thức xấu xí, đen đủi như củ ấu gai là phẩm chất tốt đẹp vừa ngọt vừa bùi nhưng chắc gì người đời đã nhận ra?! Cho dẫu đẹp đẽ như tấm lụa đào đi chăng nữa thì vẻ đẹp ấy chưa chắc là cơ sở bảo đảm cho hạnh phúc. Giống như những hạt mưa từ trời cao rơi xuống, số phận của mỗi người con gái một khác. May rủi cuộc đời có thể đưa họ đến những cảnh ngộ trái ngược trong cuộc sống. Có người được trân trọng, có người bị ngược đãi, cũng như nước cùng một giếng mà người khôn rửa mặt, người phàm rửa chân. Giống như con hạc đầu đình, người phụ nữ bị trói chặt vào số phận hẩm hiu, dẫu có muốn thay đổi cũng chỉ là ao ước mà thôi.

Sáu câu ca dao với những cách so sánh khác nhau nhưng cùng nói lên một thực trạng: quyền sống của người phụ nữ xưa kia, mà trước hết là quyền tự do hoàn toàn bị phủ nhận. Đó chính là nguồn gốc của mọi đau khổ, ngang trái mà họ phải chịu đựng trong suốt cuộc đời.

Sáu câu ca dao là sáu tiếng than thân ngậm ngùi, chua xót. Bởi xét cho cùng, dẫu có tấm lụa đào nào được vào tay khách quý, có hạt mưa sa nào được vào chốn đài các, có nước giếng nào được đêm rửa mặt, thì cũng là nhờ may mắn mà sự may mắn thì thật hiếm hoi. Trong bao nhiêu tấm lụa đào, bao nhiêu hạt mưa sa, bao nhiêu nước giếng mới có được một số phận sáng tươi?! Cho nên đau khổ vẫn là tình trạng chung phổ biến nhất của người phụ nữ.

Những câu ca dao trên chính là tiếng than thân cất lên từ cuộc đời như thế. Than vãn mà không oán trách, bởi vì biết oán trách ai? Rốt cuộc, đành cho rằng đó là định mệnh. Cho hay muôn sự tại trời, không thể nào thay đổi được.

Cả sáu câu ca dao hầu như cùng một khân mẫu về nội dung, về kết cấu. Mở đâu bằng “Thân em”, tiếp theo là sự vật được đem so sánh. Còn những câu dưới là mượn tính chất của sự vật ấy để chỉ thân phận người phụ nữ.

Tuy nhiên, trên cơ sở giống nhau về ý nghĩa, mỗi câu ca dao lại khác nhau ở hình ảnh được đem ra so sánh và chính cái đó đã tạo nên sắc thái của từng câu.

Ta sẽ lần lượt phân tích từng câu để thấy cái hay, cái đẹp trong ý nghĩa và hình thức biểu hiện.

Thân em như củ ấu gai,
Ruột trong thì trắng, vỏ ngoài thì đen.
Ai ơi nếm thử mà xem!
Nếm ra mới biết rằng em ngọt bùi.

Người phụ nữ ngày xưa bị ràng buộc bởi lễ giáo khắt khe cũng những hủ tục, định kiến nặng nề của xã hội trọng nam khinh nữ. Quan niện nhất nam viết hữu, thập nữ viết vô: (Một con trai cũng là có, mười con gái cũng là không). Nữ nhân ngoại tộc: (Con gái là người ngoài họ tộc). Hay: khôn ngoan cũng thể đàn bà, Dẫu rằng vụng dại cũng là đàn ông... đã đẩy người phụ nữ vào vị trí thứ yếu trong gia đình và xã hội.

Quan niệm sai lệch ấy ảnh hưởng không ít tới cách suy nghĩ của chị em phụ nữ, tạo ra trong họ một mặc cảm tự ti, tiêu cực. Người phụ nữ nông dân vất vả, lam lũ quanh năm thì so sánh: Thân em như củ ấu gai, Ruột trong thì trắng, vỏ ngoài thì đen. Cai củ gấu gai góc, xấu xí ấy sống dưới bùn sâu, chẳng mấy ai để ý tới, dẫu rằng bên trong nó vừa trắng. vừa ngọt, vừa bùi.

Thân em như tấm lụa đào,
Phất phơ giữa chợ biết vào tay ai?
Em ngồi cành trúc, em tựa cành mai,
Đông đào tây liễu, biết ai bạn cùng?

Người phụ nữ xưa tự nhận thức và đánh giá đúng đắn về phẩm chất tốt đẹp của mình và khẳng định điều đó qua ẩn dụ so sánh đầy tính nghệ thuật: Thân em như tấm lụa đào...

Tấm lụa đào đẹp từ chất liệu, dáng vẻ đến màu sắc bởi được dệt nên từ loại tơ tằm tốt nhất. Lụa nhẹ, mềm và rất mát, mặc vào thì người đẹp hẳn lên. Lụa màu hoa đào vừa đẹp vừa quý nhưng khi đem bán thì cũng phải bày ra giữa chốn “trăm người bán, vạn người mua”, đủ loại người sang kẻ hèn, người thanh kẻ tục, không biết sẽ vào tay ai? Lụa tuy đẹp thật nhưng đã chắc gì có người biết đánh giá đúng giá trị của nó! Hình ảnh tấm lụa đào gợi lên vẻ thanh xuân mơn mởn, tràn đầy sức sống của một cô gái đương thì, nhưng hình ảnh tấm lụa đào phất phơ giữa chợ lại có một cái gì đó thật trớ trêu, tội nghiệp. Nỗi băn khoăn, lo lắng là rất thực. Quả là hoàn cảnh khách quan chi phối rất nhiều, có khi quyết định số phận của cả một đời người.

Thân em như hạt mưa rào,
Hạt rơi xuống giếng, hạt vào vườn hoa.
Thân em như hạt mưa sa,
Hạt vào đài các, hạt ra ruộng cày.

Hình ảnh hạt mưa sa lại gợi lên một sắc thái tình cảm khác. Người phụ nữ cảm thấy thân phận mình quá ư nhỏ bé. Có bao nhiêu hạt mưa từ trời cao rơi xuống trong một cơn mưa?! Mọi hạt mưa đều trong trẻo, mát lành như nhau nhưng chỗ rơi xuống – tức số phận của từng hạt mưa lại không giống nhau. Sự rủi may của hoàn cảnh không thể nào đoán định trước được. Nó có thể dẫn đến những điều trái ngược hoàn toàn trong cảnh ngộ. Giữa muôn ngàn hạt mưa, một số hạt đã may mắn hơn, không rơi xuống giếng, không vào vườn hoa, không mất hút vào luống cày mà lại rơi vào chốn lầu son gác tía (đài các). Bài ca dao này quả là một bức tranh sinh động về thân phận bấp bênh của người phụ nữ xưa kia.

Nếu không may rơi vào hoàn cảnh trớ trêu, họ chỉ có một cách lựa chọn là cúi đầu chấp nhận. Dân gian đã ví: Thân con gái mười hai bến nước, trong nhờ, đục chịu, bởi vì người phụ nữ đã bị bao điều đè nén, ràng buộc, bị tước đoạt quyền tự do, quyền làm chủ bản thân. Quy định tam tòng: Tại gia tòng phụ, Xuất giá tòng phu, Phu tử tòng tử không cho họ được sống theo ý mình mà hoàn toàn phụ thuộc vào người khác. Dẫu biết là vô lí, bất công cũng vẫn phải nhẫn nhục, cam chịu.

Thân em như giếng giữa đàng,
Người khôn rửa mặt, người phàm rửa chân...

Câu này lấy hình ảnh so sánh là cái giếng giữa đàng vốn rất quen thuộc với làng xóm ngày xưa. Vì là giữa đàng nên có nhiều người qua lại và tất nhiên có người khôn (người tốt, người có con mắt tinh đời...), có người phàm (kẻ tầm thường, bần tiện...). Cách sử dụng nước giếng hoàn toàn do mục đích, thái độ của từng người. Rửa mặt với rửa chân là hai hình ảnh tương phản thật sinh động và ý vị.

Thân em như đoá hoa rơi,
Phải chăng chàng thật là người yêu hoa?!

Đây là hình ảnh so sánh độc đáo và tinh tế, thể hiện mặc cảm về thân phận bất hạnh, về sự dở dang trong hôn nhân. Thân em không phải đoá hoa xinh tươi còn ở trên cành mà đoá hoa héo úa, tàn phàn đã rụng rơi dưới đất. Trong hoàn cảnh đáng buồn ấy, người phụ nữ chỉ biết bám víu vào một hi vọng mong manh: Phải chăng chàng thật là người yêu hoa?!

Thân em như con hạc đầu đình,
Muốn bay không cất nổi mình mà bay.

Tác giả dân gian đã chọn lựa được một hình ảnh so sánh có khả năng gợi cảm và liên tưởng rất cao. Con hạc đầu đình là một vận dụng để thờ, thường được làm bằng gỗ hay bằng đồng, được đặt ở nơi đền, miếu, đình, chùa... Nhìn những con hạc ấy rồi ngẫm đến thân phận của mình, người phụ nữ thấy có những nét tương đồng. Con hạc kia dẫu có muốn bay thì cũng không thể cất nổi mình mà bay. Trong suốt cuộc đời, người phụ nữ phải cắn răng chịu đựng bao đau thương, tủi nhục. Nếu có thở than thì tiếng thở than của họ cũng không thể thấu tới trời xanh. Cái cái vòng luẩn quẩn, nghiệt ngã của số phận trói buộc họ, khó bề thoát khỏi. Dù họ có muốn vùng dậy để cắt đứt, phá bỏ những xiềng xích vô hình ấy thì cũng không dễ dàng gì. Câu ca dao chứa đựng niềm khát khao cháy bỏng và một nỗi bất bình sâu sắc.

Những bài ca dao trên là tiếng nói than thân trách phận của người phụ nữ dưới chế độ phong kiến hà khắc xưa kia. Nhân vật không phải là một cá nhân cụ thể mà là trăm ngàn phụ nữ cùng chung cảnh ngộ, cuộc đời giống như chuỗi bi kịch kéo dài. Với họ, hạnh phúc chỉ là một cái gì đó rất mơ hồ, khó hình dung và càng khó mà đạt được.

Những câu ca dao bày tỏ tâm tình tha thiết, chân thành như trên có sức lay động lòng người rất lớn. Ai cũng có thể cảm nhận được từ đấy một chút cảnh ngộ, một chút tâm sự của mình.

Vậy chúng ta nên cắt nghĩa như thế nào cho hợp lí về sự song song tồn tại của những câu ca dao vừa giống nhau, vừa khác nhau đó?

Trước hết, ca dao được sáng tác bởi nhiều người khác nhau, ở những thời kì khác nhau, trên những vùng đất khác nhau. Gặp cảnh ngộ đắng cay, người nông dân xưa hay liên hệ số phận mình với một hình ảnh tương tự nào đó, thế là một câu ca dao ra đời. Câu ca dao ấy vừa chất chứa tâm tư, vừa mang dấu ấn thực tế cuộc sống của người sáng tác.

Không hẹn mà nên, cái chung của số phận người phụ nữ đã làm cho những câu ca dao gặp nhau ở cùng một nội dung ý nghĩa.

Mặt khác, ngay cả khi trong tâm trí có sẵn một câu ca dao cũ, nhưng trong cảnh ngộ cụ thể, người làm thơ dân gian vẫn muốn nói lên một điều gì đó cho riêng mình. Cho nên mới lần lượt xuất hiện những câu ca dao nội dùng gần giống nhau mà hình thức thì khác đi đôi chút. Đó không đơn giản chỉ là sự lặp lại mà là phát triển và bổ sung thêm cho cái đã có thêm đa dạng, phong phú.

Tuy nghệ thuật có nhiều chỗ giống nhau như ở cách mở đầu, cách ví von, so sánh, ẩn dụ và giống nhau ở cảm xúc chung nhưng mỗi câu ca dao vẫn lấp lánh một vẻ đẹp riêng. Điều đáng nói là chỉ sau vài lần ngâm nga thưởng thức, người đọc sẽ không thể nào quên bởi cái hay, cái đẹp của nó đã thấm vào máu thịt tự lúc nào chẳng rõ.

Chỉ xét riêng sáu câu ca dao có chung cách mở đầu bằng “Thân em”, chúng ta cũng thấy được ca dao đúng là sản phẩm của tài năng và tâm hồn phong phú của nhân dân lao động. Những câu ca dao ấy giúp ta hiểu được nỗi cay đắng ngậm ngùi mà người phụ nữ Việt Nam ngày xưa đã phải trải qua và thêm thông cảm, đồng tình với khát vọng cất mình mà bay của họ.