Đề Thám - Nghĩa quân Yên Thế

Hùm Yên Thế dụng binh du kích
Đòn bất ngờ, đón địch sau lưng
Khiến cho giặc Pháp vô cùng
Hoang mang lo sợ khó lòng ngồi yên

Verlesco làm tay thuyết khách
Lên Yên Thế tìm cách nghị hoà
Thư đưa, Đề Thám xem qua
Ông ta chấp thuận, quân ta đang còn

Lực lượng ta hiện đang yếu thế
Cần kiện toàn vị trí đóng quân
Muốn nhanh cần có thời gian
Để quân luyên tập vững vàng mới hay

Nếu đánh mãi lâu ngày lực cạn
Ắt phải cần tính toán điều nghiên
Tương quan giữa địch và mình
Tạm thời hoà hoãn dưỡng binh, bố phòng

Bọn giặc Pháp đem lòng tráo trở
Mới hai năm đã trổ mòi ra
Điều binh định đánh quân ta
Ý đồ của địch lộ ra nguyên hình

Chia hai đội, tách riêng chủ lực
Diệt chốt đồn, cắt đứt giao liên
Đón đường phục kích triền miên
Lần này Pháp lại đòi xin giảng hoà

Mười năm rồi can qua, hưu chiến
Ông đã có điều kiện hưng binh
Chinh quy sắp xếp đội hình
Vạch ra chiến thuật giúp mình thành công

Đánh Nghĩa Hưng cho người tổ chức
Cài quân vào khu vực Thăng Long
Bỏ ngay độc dược vào trong
Thức ăn của giặc, giết chung cả nghìn

Vụ đầu độc gây nên chấn động
Từ Nam triều cho đến Paris
Pháp cho thống sứ Bắc Kỳ
Điều tra, tiếp gởi quân đi tiễu trừ

Quân vạn rưỡi (15.000) chia từ nhiều ngả
Tổng chỉ huy đại tá Batay
Lê Hoan theo cánh phía tây
Tiến vào Yên Thế bao vây khắp vùng

Hơn một năm tấn công cứ điểm
Phía nghĩa quân quyền biến khôn lường
Bám đất, chống trả đối phương
Về sau thế cạn tìm đường rút lui

Đám dân binh lần hồi tan rã
Vũ khí ta thì quá thô sơ
Cạn lương, hết đạn bấy giờ
Ông cho giải tán để chờ thời cơ

Ba vạn Franc thưởng cho ai bắt
Hoặc kẻ nào dụ được ông ta
Tam Kỳ mưu hiểm dò la
Bắn ngay chủ tướng, thực là khốn thay!

Dùng ngòi bút để thay vũ khí
Mặt trận này khiếp vía thực dân
Lột trần mặt nạ dã nhân
Quốc hồn, nghĩa nước góp phần xướng lên

Làng Vị Xuyên có người mặt trái
Đỗ tú tài tên gọi Tú Xương
Nho sinh gặp buổi nhiễu nhương
Giặc đang dày xéo quê hương của mình

Dùng ngòi bút tài tình độc đáo
Vẽ cảnh đời soi thấu dã tâm
Của tuồng quan lại thực dân
Buông lời trào phúng tả chân giễu đời:
"Một đàn thằng ngỏng đứng mà trông
Nó đỗ khoa này có sướng không
Trên ghế, bà đầm nhoi đít vịt
Dưới sân, ông cử ngỏng đầu rồng"
"Tri phủ Xuân Thường được mấy niên
Nhờ trời hạt ấy vẫn bình yên
Chữ Y, chữ Chiếu không phê đến
Ông chỉ phê ngay một chữ Tiền"
Phê bình thế sự đảo điên
Bóc trần tất cả tim đen bọn này

Phan Bội Châu ở ngay Nghệ Tĩnh
Năm Quý Mão (1903) yết kiến Phúc Dân
Cùng nhau tính chuyện nghĩa nhân
Đông Du khơi dậy tiếng gần đồn xa

Đưa Cường Để đi qua Hương Cảng
Đến Phù Tang tới mạn Hoành Tân
Học sinh trong nước đưa lần
Sang qua Nhật Bản học dần từng môn

Từ chính trị, việc quân, kỹ thuật
Đào tạo sao cho thật tới nơi
Để mai đất nước cần người
Có ngay trù bị có người chuyên môn

Nhưng Nhật Bản thông đồng với Pháp
NămTân Dậu (1909) giải tán Đông Du
Trục xuất ngay vị cầm đầu
Tiên sinh đành phải lao đao một thời

Vị thủ lĩnh thành người thất thế
Pháp nhờ tay đế chế Trung Hoa
Bắt người khi tạt ngang qua
Quảng Châu Trung Quốc, đưa ra hầu toà

Ở trong nước vua ta Thành Thái
Đã ra mặt chống lại bọn Tây
Sĩ phu trong nước chung tay
Hô hào dân chúng tẩy chay lũ này

Trước bối cảnh quá gay như thế
Pháp chọn đường hạ bệ vua ta
Đôi lần Thành Thái nói ra
Trong khi ngự bến Bắc Hà thăm dân:

"Cầm Hồ đoạt sáo nhân an tại
Thuỳ vị giang sơn tiểu uế tinh"
Câu này làm Pháp giật mình
Buộc vua thoái vị, ngôi dành cho con